του Παναγιώτη Μπουρδάκου
Μόλις λίγο καιρό έπειτα από την δράση της Λέσχης μας, που ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του σημαντικού ρομαντικού στοχαστή και λογοτέχνη Ίωνα Δραγούμη και πραγματοποιήθηκε στο μνημείο του, ήρθε η στιγμή για να πραγματοποιηθεί άλλη μια δράση μέσω της οποίας η Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ θέλησε να αποδώσει ένα ευγενικό χαιρετισμό σε μία σπουδαία -αλλά ξεχασμένη σήμερα από τη νέα γενιά- προσωπικότητα της λαϊκής τέχνης.
Η πρόταση αφορούσε την επίσκεψη της Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ στην οικία της Αγγελικής Χατζημιχάλη, της πρώτης Ελληνίδας λαογράφου του περασμένου αιώνα. Η Χατζημιχάλη ήταν η πρωτεργάτρια της λαογραφικής επιστήμης στον ελληνικό χώρο και μέσα από τις έρευνές της στον λαϊκό πολιτισμό της πατρίδας μας, θέλησε να καταδείξει την αδιάσπαστη εθνοφυλετική συνέχεια των Ελλήνων από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Η σπουδαία λαογράφος γεννήθηκε στην συνοικία της Πλάκας και γρήγορα έδειξε ενδιαφέρον για τον τομέα των τεχνών και των γραμμάτων. Σπούδασε ζωγραφική, ωστόσο, γρήγορα στράφηκε στην ερασιτεχνική λαογραφική έρευνα. Η Πλάκα και το Μοναστηράκι αποτέλεσαν τα πεδία των πρώτων ερευνών της, στα οποία ανακάλυψε έναν πολιτιστικό πλούτο ο οποίος περιέκλειε μέσα του την ψυχή της παλιάς Ελλάδος. Στη συνέχεια άρχισε να ερευνά μέρη απ’ όλη την χώρα.
Όταν ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε την Μικρά Ασία στις αρχές της δεκαετίας του 1920, η Χατζημιχάλη ταξίδεψε στην ελληνική ανατολή για να ερευνήσει την κουλτούρα, τα έθιμα και την λαϊκή της τέχνη. Ίδρυσε, μάλιστα, εργαστήριο στο οποίο διδάσκονταν χειροτεχνικές εργασίες και παραδοσιακές, ελληνικές, λαϊκές τέχνες στους Έλληνες μικρασιάτες. Μετά το 1922 οργάνωσε την ίδρυση μικρών οικοκυρικών σχολών, στις οποίες τα ελληνόπουλα που είχαν έρθει από τις αλησμόνητες πατρίδες αποκτούσαν μια βασική κατάρτιση στα οικοκυρικά και την λαϊκή τέχνη. Επρόκειτο για μια σπουδαία πρωτοβουλία, η οποία βοήθησε πολλά κορίτσια ποντιακής και μικρασιατικής καταγωγής να αποκτήσουν επαγγελματική κατάρτιση, να σφυρηλατήσουν εθνικό φρόνημα και να ενταχθούν στην αγορά εργασίας. Το 1927 και το 1930 συμμετείχε στους δελφικούς εορτασμούς που διοργάνωσε ο Άγγελος Σικελιανός, με σκοπό την απόπειρα δημιουργίας ενός νέου ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος θα βασιζόταν στις ρίζες της λαϊκής μας παράδοσης.
Η Χατζημιχάλη έχει γράψει εξαιρετικά συγγράμματα για τόπους και έθιμα της πατρίδας μας. Αξίζει αναφοράς και η μελέτη της στις ελληνικές στρατιωτικές ενδυμασίες από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Η Ελληνίδα λαογράφος πίστευε ότι μέσω της μελέτης των λαϊκών τεχνών και παραδόσεων, «θα κατορθώσουμε, στηριγμένοι στις πραγματικές δυνάμεις του Έθνους να καλλιεργήσουμε συνειδητά και ολοκληρωτικά τόσο την ατομική όσο και την συνολική ψυχή του λαού μας και να δημιουργήσουμε τη μορφή του δικού μας νεώτερου πολιτισμού, θεμελιωμένου επάνω στην ψυχική ενότητα που μας χαρίζει η ιστορική εμβάθυνση και η γνωριμία με τον εαυτό μας»[1]. Δυστυχώς, η Αγγελική Χατζημιχάλη πέθανε την δεκαετία του 1960, αφήνοντας πίσω της μια ανεκτίμητη κληρονομιά, την οποία η μεταπολιτευτική ελίτ έχει σπρώξει όλα αυτά τα χρόνια στο περιθώριο. Όπως εξάλλου κάνει συστηματικά και για όλες τις πνευματικές προσπάθειες που έχουν εθνοκεντρικό ιστορικό περιεχόμενο και αναδεικνύουν τη μακραίωνη ενότητα της ελληνικής φυλής. Τουλάχιστον, από το 1980 το αρχοντικό της Χατζημιχάλη στην Πλάκα λειτουργεί ως μουσείο.
Έχοντας συμφωνήσει σημείο συνάντησης το Σταθμό Ακρόπολη, όσα μέλη της Λέσχης μπορέσαμε να δώσουμε το παρόν, (σε σχηματισμό σωματοφυλάκων του Αλέξανδρου Δουμά), περιπλανηθήκαμε στα στενά της Πλάκας υπό τη σκιά της Ακρόπολής, και μέσα από ένα πολύβουο πλήθος αποτελούμενο από τουριστές, εργαζομένους στα τοπικά εστιατόρια, επισκέπτες και πλανόδιους μικροπωλητές, περάσαμε αρχικά από το, εγκαταλελειμμένο σήμερα, σπίτι στο οποίο είχε γυριστεί η παλιά ελληνική ταινία Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα, κι έπειτα κατεβήκαμε στην οδό Αδριανού και πορευτήκαμε προς την οδό Αγγελικής Χατζημιχάλη.
Το μικρό αυτό πλακόστρωτο οδηγούσε στον κύριο προορισμό μας, το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη». Ο ήλιος μόλις που είχε δύσει και το γωνιακό αρχοντικό κρυβόταν στη σκιά των τουριστικών μαγαζιών που το περιέβαλλαν. Η κεντρική είσοδος ήταν διακοσμημένη με δύο μαρμάρινες πλάκες. Η αριστερή μας ενημέρωνε για τη φύση του κτιρίου με την απλή πρόταση: «Εδώ έζησε, δούλεψε και πέθανε η μεγάλη μας λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη». Λακωνική και περιεκτική. Η δεξιά αναμνηστική πλάκα απέδιδε μία σύντομη βιογραφία της μεγάλης λαογράφου αλλά και την ιστορία του νεοκλασικού, έργο του αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου.
Η παραμονή μας στο χώρο ήταν σύντομη αλλά ουσιαστική. Ο πρώτος των "σωματοφυλάκων "της Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ μίλησε για τη ζωή της Χατζημιχάλη εκφρασμένη μέσα από κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά πλαίσια της εποχής της ενώ μετά ακολούθησε μια συζήτηση πάνω σε λαογραφικά και εθνολογικά ζητήματα. Το πρώτο μέρος της δράσης ολοκληρώθηκε με την καθιερωμένη αναμνηστική φωτογραφία μπροστά από την κεντρική είσοδο του κτιρίου με το λιγοστό φως από έναν παρακείμενο φανό να φωτίζει τις φιγούρες των μελών της λέσχης και το λευκό εξωτερικό επίχρισμα του μουσείου.
Και τότε, σαν από κάποιο ανεξήγητο λόγο, άρχισε να περνά κόσμος μπροστά απ' το κτίριο. Οι περαστικοί που είδαν τα μέλη της Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ με το πανό άρχισαν να ρωτούν ποιοι είμαστε και γιατί πραγματοποιούσαμε την δράση αυτή. Ήταν μια καλή ευκαιρία να ενημερώσουμε τους συνομιλητές μας για τους σκοπούς και τις δραστηριότητες της συλλογικότητάς μας. Στη συνέχεια, κατεβήκαμε ξανά στην οδό Αδριανού όπου και μοιράσαμε φυλλάδια της Λέσχης στους πλήθος του κόσμου που περνούσε.
Η χθεσινή εκδήλωση απέφερε θετικότατα σχόλια από τους περαστικούς και τους κατοίκους της περιοχής. Οι δεύτεροι, μάλιστα, γνώριζαν τη σημασία του μουσείου και της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αγγελικής Χατζημιχάλη και επιβράβευσαν την πρωτοβουλία μας αυτή αλλά και το γενικότερο προσανατολισμό της Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.
«Έτσι αυτός ο τόπος πάει να χάσει την ψυχή του, αφού οι λίγοι που τον πόνεσαν κι εμόχθησαν και μοχθούν, έδωσαν την ζωή τους, χάνονται ένας-ένας και οι πολλοί αδιαφορούν ή αγνοούν. Ποιοι άραγε θα θελήσουν και θα μπορέσουν να συνεχίσουν το δύσκολο και όμορφο έργο; Για να μην γίνει η Ελλάδα μια θλιβερή επαρχιακή απομίμηση της Ευρώπης; Είθε η ζωή της Αγγελικής Χατζημιχάλη να μην δόθηκε μάταια».
Αποσπάσματα από την ομιλία της κόρης της Αγγελικής Χατζημιχάλη, Έρσης, στο πνευματικό της μνημόσυνο που οργάνωσε η ΠΕΓ στις 17.5.1965. Βλ. Επιθεώρηση Τέχνης, Αριθ. τεύχους 124-125, Απρίλης Μάης 1965, Σελ. 356-358.
[1] Νικόλαος Καρράς, Με ιδεολογία ελληνική-Νεοέλληνες πνευματικοί ήρωες, Πελασγός, Αθήνα 1998, σελ.148.
Εικόνα 2: Βιτρώ της οικίας Χατζημιχάλη
Εικόνα 3: Εξωτερική όψη της οικίας Χατζημιχάλη