Ένας πόνος. Μια ευχή για ένα παιδί, μια κόρη τόσο λευκή όσο το χιόνι, με τόσο κόκκινα χείλη όσο το αίμα, με μαλλιά τόσο μαύρα όσο ο έβενος. Κι από την άλλη ένα δώρο-κατάρα. Η ομορφιά που θα την οδηγήσει σε βαθύ θάνατο μέσα σε ένα γυάλινο φέρετρο. Ένα φέρετρο με την ολόχρυση επιγραφή: «Χιονάτη, η κόρη του βασιλιά».
Ο λόγος για το αγαπημένο παραμύθι «Η Χιονάτη» που ακόμα και σήμερα ενθουσιάζει μικρούς και μεγάλους.
Πραγματολογικά στοιχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα, ακούγοντας το όνομα Χιονάτη φέρνουν στο μυαλό τους νάνους που «φτερνίζονται» ή «γκρινιάζουν», μια πριγκίπισσα να τραγουδάει «Some day my prince will come» και έναν πρίγκιπα που πρέπει να την φιλήσει ώστε αυτή να ξυπνήσει από τον λεγόμενο «ύπνο-θάνατο».
Στην πραγματικότητα το παραμύθι της Χιονάτης, που εκδοχές του υπάρχουν σε πολλούς λαούς μέσα στους αιώνες, έχει τις ρίζες του στη γνωστότερη εκδοχή από την Γερμανία (Schneewittchen(1)) που συλλέχθηκε και το 1812 εκδόθηκε από τους Γερμανούς φιλολόγους και γλωσσολόγους Jacob (4 Ιανουαρίου 1785-2 Σεπτεμβρίου 1863) και Wilhelm (24 Φεβρουαρίου 1786-16 Δεκεμβρίου 1859) Grimm. Οι αδερφοί Γκριμ (Die Bruder Grimm) συνέλεξαν την ιστορία της Χιονάτης από δύο αδερφές – Jeannette και Amalie Hassenpflug- που ζούσαν στην πόλη του Kassel (πατρίδα της μητέρας των Γκριμ, όπου το 1798 στα 14 και 13 αντίστοιχα τα αδέρφια μετακινήθηκαν για να φοιτήσουν στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση).
Η πρώτη δημοσίευση του παραμυθιού έγινε το 1812 με το όνομα «Γάλανθος» (παρμένο από μετάφραση του αγγλικού Snow-drop) στην έκδοση του πρώτου τόμου του βιβλίου των Γκριμ «Παιδικές και σπιτικές ιστορίες» («Kinder –und hausmarchen») μαζί με άλλα 85 αριθμημένα παραμύθια. Σε αυτές τις πρώτες δημοσιεύσεις του 1812 η ματαιόδοξη βασίλισσα είναι η βιολογική μητέρα της Χιονάτης ενώ η γνωστή εκδοχή της μητριάς –βασίλισσας συναντάται στις εκδόσεις του 1819.
Το γεωγραφικό σκηνικό του παραμυθιού «Η Χιονάτη» είναι η περιοχή του Spessart (πιθανολογείται πως είναι το χωριό Lohr), μια χαμηλή οροσειρά στα κρατίδια της Βαυαρίας και της Έσσης, που διασχίζεται από τον ποταμό Μάιν.
Άλλες εκδοχές της Χιονάτης είναι:
1)Η ιταλική έκδοση «Η νεαρή σκλάβα» του 17ου αιώνα από τον παραμυθογράφο Giambattista Basile. Η ιστορία υπήρχε στην συλλογή «Pentamerone» και είχε στοιχεία από την Χιονάτη αλλά και την ωραία κοιμωμένη.
2) Η κέλτικη «Golden tree and Silver tree». Σε αυτή την εκδοχή η βιολογική μητέρα μαθαίνει ότι η κόρη της είναι πιο ωραία από ένα ψάρι που μιλάει. Εδώ το γυάλινο φέρετρο αντικαθίσταται από ένα κλειδωμένο δωμάτιο και η κόρη ανακαλύπτεται όχι από τον πρίγκιπα αλλά από την δεύτερη σύζυγό του.
3) Η αρμένικη «Nourie Hadig». Εδώ δεν υπάρχουν καθόλου νάνοι, το μήλο αντικαθίσταται από δαχτυλίδι ενώ ο καθρέφτης από το φεγγάρι.
4) Τέλος, η ελληνική «Μυρσίνη» όπου η κακιά μητριά αντικαθίσταται από δύο ζηλιάρες αδελφές και ο μαγικός καθρέφτης είναι διάλογος με τον ήλιο. Ο ύπνος του κοριτσιού οφείλεται σε ένα δαχτυλίδι, το γυάλινο φέρετρο αντικαθίσταται από μια χρυσή λάρνακα, καθώς και οι νάνοι από τους μήνες.
Περίληψη του παραμυθιού από την έκδοση των αδερφών Γκριμ
Κάποτε στα μέσα του χειμώνα(2), καθώς μια βασίλισσα κάθονταν και έπλεκε στο παραθύρι της, τρύπησε κατά λάθος το δάχτυλό της(3) με την βελόνα και τρεις σταγόνες αίμα κύλησαν πάνω στο χιόνι που είχε πέσει στο εβένινο πλαίσιο του παραθύρου. Αφού η βασίλισσα κοίταξε το αίμα πάνω στο χιόνι είπε: «Αχ! Πόσο θα ήθελα ένα παιδί τόσο λευκό όσο το χιόνι, τόσο κόκκινο όσο το αίμα και τόσο μαύρο όσο ο έβενος(4)».
Πράγματι σύντομα θα γεννηθεί ένα κορίτσι, με δέρμα τόσο λευκό όσο το χιόνι, με χείλη τόσο κόκκινα όσο το αίμα και με μαλλιά τόσο μαύρα όσο ο έβενος , το οποίο θα το ονόμαζαν Χιονάτη(5). Η ευχή της βασίλισσας πραγματοποιήθηκε αλλά με βαρύ τίμημα καθώς εκείνη πέθανε στην γέννα.
Ύστερα από ένα χρόνο ο βασιλιάς παντρεύτηκε μιαν άλλη γυναίκα(6), η οποία αν και όμορφη, ήταν υπερήφανη και ματαιόδοξη. Η νέα βασίλισσα είχε μαζί της κι έναν καθρέφτη καλλωπισμού(7) τον οποίο συνήθιζε να ρωτάει: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου, ποια είναι η ωραιότερη στην χώρα;» και εκείνος απαντούσε(8): «Εσύ βασίλισσά μου είσαι η ομορφότερη στην χώρα». Κάπως έτσι περνούσαν τα χρόνια…
Όταν η Χιονάτη είχε φτάσει στην ηλικία των επτά(9) η βασίλισσα ρώτησε μια μέρα τον καθρέφτη: «Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου, ποια είναι η ωραιότερη στην χώρα;» και ο καθρέφτης της αποκρίθηκε: «Βασίλισσά μου είσαι ωραία είναι αλήθεια, μα χίλιες φορές περισσότερο ωραία είναι η Χιονάτη». Μίσος φώλιασε μέσα στην καρδιά της βασίλισσας. Ένα εφτάχρονο κορίτσι χτυπούσε την ματαιοδοξία της και για πρώτη φορά δεν ήταν αυτή η ομορφότερη στην χώρα. Έτσι αποφάσισε να σκοτώσει την Χιονάτη! Διέταξε λοιπόν έναν κυνηγό να οδηγήσει το κοριτσάκι στο δάσος, να την σκοτώσει και έπειτα να φέρει πίσω στην βασίλισσα, ως απόδειξη, το συκώτι της και τα πνευμόνια της(10).
Ο κυνηγός οδήγησε την Χιονάτη στο δάσος υπακούοντας την βασίλισσα, όμως του ήταν αδύνατο να σκοτώσει το κοριτσάκι που παρακαλούσε για την ζωή του. Έτσι του χάρισε την ζωή και σκότωσε ένα αγριογούρουνο(11) του οποίου το συκώτι και τα πνευμόνια θα πήγαινε για απόδειξη στη βασίλισσα. Η βασίλισσα μαγείρεψε και έφαγε(12) τα μέλη νομίζοντας πως είναι της Χιονάτης.
Εντωμεταξύ, η Χιονάτη καθώς περιπλανιόνταν στο μεγάλο δάσος βρήκε μια καλύβα όπου όλα ήταν μικροσκοπικά. Δεν ήταν κανένας εκεί. Αφού έφαγε, δοκίμασε τα κρεβάτια (καθώς άλλα ήταν πολύ μικρά και άλλα μεγάλα) και όταν βρήκε το κατάλληλο κοιμήθηκε. Την άλλη μέρα την βρήκαν εφτά(13) νάνοι(14), στους οποίους άνηκε η καλύβα κι ενώ τους εξήγησε την ιστορία της, εκείνοι προσφέρθηκαν να την φιλοξενήσουν εφόσον η Χιονάτη θα έκανε τις δουλειές του σπιτιού. Την προειδοποίησαν όμως να μην βάζει κανέναν στο σπίτι όσο εκείνοι θα έλειπαν στη δουλειά.
Μια μέρα, όμως, η βασίλισσα ρωτώντας τον καθρέφτη της έμαθε πως η Χιονάτη είναι πέρα από τα εφτά βουνά στο σπίτι των νάνων ζωντανή και καμία δεν είναι τόσο όμορφη όσο αυτή. Οργισμένη η βασίλισσα αποφάσισε μόνη της να σκοτώσει την Χιονάτη…
Έτσι μεταμφιεσμένη σαν γερόντισσα γυρολόγος βρήκε το σπιτάκι των νάνων και κατάφερνε να πουλήσει στην Χιονάτη έναν δαντελωτό κορσέ. Προσφέρθηκε τάχα να την βοηθήσει να τον φορέσει και τον έσφιξε τόσο ώστε η Χιονάτη έχασε την αναπνοή της(15) και έπεσε κάτω. Η βασίλισσα έφυγε νομίζοντας πως την σκότωσε. Το βράδυ την βρήκαν οι νάνοι και της έκοψαν τις δαντέλες επαναφέροντας την στη ζωή.
H βασίλισσα έμαθε πάλι από τον καθρέφτη πως η Χιονάτη ήταν ζωντανή και αποφάσισε να κάνει δεύτερη απόπειρα, αυτή την φορά μεταμφιεσμένη σαν άλλη γερόντισσα. Ξαναπερνώντας τους επτά λόφους και φτάνοντας στην καλύβα πούλησε στην Χιονάτη μια δηλητηριασμένη χτένα(16). Αφού προσφέρεται πάλι να την χτενίσει βάζει την χτένα στα μαλλιά της και η Χιονάτη πέφτει αναίσθητη. Η βασίλισσα φεύγει και το βράδυ οι νάνοι επαναφέρουν και πάλι την Χιονάτη τραβώντας την χτένα από τα μαλλιά.
Η βασίλισσα απίστευτα οργισμένη από τα λόγια του καθρέφτη, θα αποφασίσει να κάνει και τρίτη απόπειρα(17).
Αφού έφτιαξε στο μυστικό δωμάτιο του κάστρου με την βοήθεια της τέχνης της μαγείας ένα βαριά δηλητηριασμένο μήλο(18) μισό άσπρο και μισό κόκκινο, επέστρεψε στην καλύβα των νάνων, αυτή την φορά ντυμένη ως αγρότισσα. Παρά τους αρχικούς δισταγμούς της η Χιονάτη έφαγε το μαγεμένο μήλο. Η βασίλισσα έκοψε το μήλο στη μέση κι έφαγε το άσπρο μέρος, δίνοντας στην Χιονάτη το κόκκινο μέρος που είχε δηλητηριάσει. Η Χιονάτη θα πέσει νεκρή και οι νάνοι δεν θα καταφέρουν να την συνεφέρουν.
Έτσι, αφού θα την θρηνήσουν για τρεις ημέρες γύρω από μια νεκροτράπεζα, θα την κλείσουν μέσα σε ένα γυάλινο φέρετρο(19).
Τα χρόνια περνούσαν και μια μέρα ο γιος ενός βασιλιά που περνούσε από τα εφτά βουνά είδε και ερωτεύτηκε την κόρη. Έτσι ζήτησε και πήρε άδεια από τους νάνους να πάρει το φέρετρο στο κάστρο του. Στο δρόμο ένας από του υπηρέτες του σκόνταψε σε ένα κούτσουρο και αφού το φέρετρο τραντάχθηκε, το μήλο ξεκόλλησε από τον λαιμό της Χιονάτης.
Η κόρη ξύπνησε και ο πρίγκιπας την πήρε στο κάστρο του και την νυμφεύτηκε(20). Στον γάμο κάλεσαν και την μητριά, που έμαθε από τον καθρέφτη για την Χιονάτη. Τότε όμως η ώρα της πληρωμής είχε φτάσει και η μητριά έπρεπε να φορέσει δύο σιδερένια, πυρακτωμένα γοβάκια και να χορέψει με αυτά μέχρι να οδηγήσει τον εαυτό της στον θάνατο(21).
Όσο για τον πρίγκιπα και την Χιονάτη έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα…
Σημείωση: Στο παραμύθι «Η Χιονάτη» βασίστηκε η γνωστή κινηματογραφική παραγωγή του Walt Disney «Η Χιονάτη και οι εφτά νάνοι» το 1937. Ήταν η πρώτη πλήρους μήκους ταινία του Disney και η πρώτη μεγάλου μήκους αμερικανική ταινία κινουμένων σχεδίων στην ιστορία του κινηματογράφου.
Ίδωνας Πέργας, μέλος Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.
Ερμηνευτικά σχόλια:
1) Schneewittchen: Η γλωσσική μετάφραση της λέξης είναι η μικρή Χιονάτη ή η Χιονατούλα.
2) Στα μέσα του χειμώνα: Το μισοχείμωνο είναι το σταυροδρόμι των εποχών. Το ξεκίνημα της ανοδικής φάσης του ήλιου.
3) Τρυπάει κατά λάθος το δάχτυλό της με την βελόνα: το τυχαίο τρύπημα του δακτύλου συμβαίνει και στην Ωραία κοιμωμένη
4) Τόσο λευκό όσο το χιόνι, με χείλη τόσο κόκκινα όσο το αίμα και με μαλλιά τόσο μαύρα όσο ο έβενος. Τα τρία χρώματα, λευκό, κόκκινο και μαύρο αντιπροσωπεύουν τις τρεις μορφές της «Τριαδικής Θεάς», καθώς και τις πλευρές μιας γυναίκας: κόρη/μητέρα, γερόντισσα.
5) Το οποίο ονομάζονταν Χιονάτη: Παρόλο που είναι τόσο λευκό όσο το χιόνι, με χείλη τόσο κόκκινα όσο το αίμα και με μαλλιά τόσο μαύρα όσο ο έβενος, το όνομά της φέρνει μόνο την μια θηλυκή της πλευρά (λευκό- κόρη/παρθένα).
6) Ο βασιλιάς πήρε μια δεύτερη σύζυγο: Στην πρώτη εκδοχή που προέρχεται από τις προφορικές παραδόσεις, η ζηλιάρα ανταγωνίστρια της Χιονάτης είναι η μητέρα της. Στις εκδόσεις του 1819 οι Γκριμ προσθέτουν το στοιχείο της μητριάς-βασίλισσας.
7) Είχε έναν καθρέφτη καλλωπισμού: Οι πρώτοι «καθρέφτες» ήταν οι λίμνες και οι πηγές νερού. Στον ελληνικό μύθο του Νάρκισσού, ο νεαρός έπιασε την όψη του ειδώλου του σε μια πηγή και την ερωτεύτηκε. Στην ιστορία ο καθρέφτης συμβολίζει: α)την ανδρική ματιά που παρατηρεί το θηλυκό, β)Τον σύζυγο/πατέρα ο οποίος είναι απών από την ιστορία.
8) Ο καθρέφτης που πάντα απαντάει: ο καθρέφτης που μιλάει και μαντεύει είναι ένα σύνηθες στοιχείο σε Ευρωπαϊκά και Ασιατικά παραμύθια. Σε πολλούς πολιτισμούς πιστεύονταν ότι το είδωλο στον καθρέφτη αναπαριστά την ψυχή μας και για αυτό το σπάσιμό του θεωρείται κακοτυχία.
9) Επτά χρονών: Τα επτά είναι η ηλικία του περάσματος από παιδί σε κόρη.
10) Τα πνευμόνια και το συκώτι: Τα πνευμόνια συμβολίζουν την αναπνοή ή το πνεύμα ενώ στην μεσαιωνική εποχή το ήπαρ θεωρούνταν σύμβολο αγάπης και ερωτικής επιθυμίας.
11) Αγριογούρουνο: Συμβολίζει το θάρρος και τον πόθο
12) Η βασίλισσα μαγείρεψε και έφαγε τα μέλη: Κάποτε πιστεύονταν ότι τρώγοντας συγκεκριμένα όργανα κάποιου αποκτούσες τα χαρακτηρίστηκα και την ισχύ του. Σε αυτή την περίπτωση η βασίλισσα θέλει να αποκτήσει την ομορφιά της Χιονάτης.
13) Επτά: Σύμφωνα με πολλούς αποκρυφιστές ο αριθμός της τελειότητας και της ολοκλήρωσης. (Οι εφτά ημέρες της δημιουργίας, εφτά πλανήτες, εφτά νότες, εφτά χρώματα του ουράνιου τόξου, εφτά ημέρες της εβδομάδας, εφτά ψυχές, εφτά θανάσιμα αμαρτήματα).
14) Ο συμβολισμός των νάνων αναπαριστά το οργανικό. Αυτοί ζουν σε μια προ-ατομικιστική μορφή ζωής. Σε άλλες παραδόσεις οι νάνοι αντικαθίστανται από ληστές.
15) Έχασε την αναπνοή της: O πρώτος πειρασμός έχει να κάνει με το σώμα της Χιονάτης. Οι δαντέλες έχουν δεθεί τόσο σφιχτά που δεν μπορεί να αναπνεύσει. Η αναπνοή είναι σύμβολο του πνεύματος.
16) Δηλητηριώδη χτένα: O δεύτερος πειρασμός σχετίζεται με το κεφάλι και τα μαλλιά της. Η χτένα είναι σύμβολο θηλυκότητας και γυναικείας έλξης. Τα μαλλιά είναι σύμβολο του ρωμαλέου (Σαμσών) της ισχύος και της γονιμότητας, που η δηλητηριασμένη χτένα θέλει να σκοτώσει.
17) Τρεις απόπειρες: Οι τρεις «πειρασμοί» της Χιονάτης είναι σύμβολα ζωής πέρα από την καλύβα. Αντικατοπτρίζουν την ματαιοδοξία της Χιονάτης στην ανάγκη της να δείχνει ερωτικά ελκυστική (για αυτό και παρά την εντολή των νάνων ανοίγει στην βασίλισσα). Το τρία είναι ιερό στην Θεά της αγάπης, την Αφροδίτη που είναι η βασίλισσα τριών κόσμων.
18) Μήλο: To μήλο ήταν ιερό σύμβολο της Αφροδίτης και συμβόλιζε την γνώση (και στην Παλαιά Διαθήκη μήλο της γνώσης του καλού και του κακού). Διευκρίνιση: Το μήλο κολλάει στον λαιμό της Χιονάτης, μπλοκάροντας το όργανο ομιλίας.
19) Γυάλινο φέρετρο: Η Χιονάτη στο φέρετρο είναι σαν μια πεταλούδα που στο στάδιο της νύμφης περιμένει να ξυπνήσει ως ώριμη γυναικά. Επίσης, το φέρετρο είναι γυάλινο έτσι ώστε ο πρίγκιπας να μπορέσει να δει και να ερωτευθεί την Χιονάτη.
20) Η εικόνα ενός 7χρονου κοριτσιού να παντρεύεται τον πρίγκιπα είναι περισσότερο προσβλητική παρά ρομαντική........ Πιθανόν το κορίτσι μεγάλωσε στο σπιτάκι ή συνέχισε να αναπτύσσεται μέσα στο φέρετρο ώστε να φτάσει σε ηλικία κατάλληλη για γάμο.
21) Ο σίδηρος ήταν το μόνο μη- ιερό μέταλλο της θεάς . Έτσι χρησιμοποιείται για να τιμωρήσει την μητριά (αναπαριστώντας την εκδικητική ενέργεια). Το μοτίβο των υποδημάτων που κάνουν κάποιον να χορεύει ως τον θάνατο χρησιμοποιείται και στο παραμύθι «Τα κόκκινα παπούτσια».
