της Εύας Παναγιωτοπούλου
Στην ανατολική Ευρώπη υπάρχει μια χώρα με τεράστια έκταση και ανάλογη λαογραφική παράδοση όπου μεταφέρονται σαν πολύτιμοι θησαυροί από γενιά σε γενιά αρχαίες ιστορίες. Ιστορίες που στοιχειώνουν ακόμη τη σκέψη και την καθημερινότητα των κατοίκων της Ρωσίας με τον πιο γοητευτικό τρόπο. Στις πράσινες σκιές των δασών αυτής της αχανούς χώρας, συνυπάρχουν αιώνες τώρα πλάσματα γεννημένα από την πνοή της μαγείας περιμένοντας τον τολμηρό αναζητητή των θρύλων να τα ανακαλύψει και να σεβαστεί την αδιαμφισβήτητη παρουσία τους. Ας περπατήσουμε, λοιπόν ανάμεσα στα δέντρα προσεκτικά για να συναντήσουμε κάποια από αυτά...
Το θανάσιμο αγκάλιασμα της Rusalka
Τη γαλήνια σιγή του ανοιξιάτικου δάσους, σπάει ένα παράξενο τραγούδι. Είναι ένα σαγηνευτικό ερωτικό κάλεσμα γεμάτο παράπονο που μπερδεύεται γλυκά με το υγρό μουρμουρητό του ποταμού. Μια πανέμορφη κόρη, αναδύεται νωχελικά από το νερό. Τα μακριά μαλλιά της χύνονται λυτά, σαν σκουροπράσινος μανδύας και το υπέροχο σώμα της λάμπει στο φως. Είναι η σειρήνα του δάσους, η Rusalka που αναζητά ανελέητα το επόμενο θύμα της. Σύμφωνα με τις παραδόσεις των κατοίκων της Ανατολικής Ρωσίας, όταν μια νεαρή γυναίκα πεθάνει με βίαιο τρόπο τότε επιστρέφει ως Rusalka για να στοιχειώσει με την καταραμένη παρουσία της τους ζωντανούς.
Η Rusalka ζει κοντά σε μέρη με τρεχούμενο νερό όπως ποτάμια, ρυάκια και πηγές. Λένε πως έχει ένα μαγικό χτένι με τη βοήθεια του οποίου μπορεί να επικαλείται τη δύναμη του νερού κι έτσι να μένει ασφαλής ακόμα και μακριά από το υδάτινο καταφύγιο της. Συνήθως κάθεται κοντά στην όχθη και χτενίζει τα μακριά μαλλιά της τραγουδώντας ξεχασμένους σκοπούς. Όποιος ακούσει το κάλεσμα της Rusalka είναι καταδικασμένος. Η αιθέρια μελωδία της φωνής της παραλύει τα αθώα θύματα της κι εκείνα χάνουν τα λογικά τους και αφήνονται, χωρίς συνείδηση, να παρασυρθούν μέσα στην αγκαλιά της σε έναν υγρό τάφο. Η κακοποιός της δράση κορυφώνεται στις αρχές του καλοκαιριού οπότε και αφήνει το νερό για να σκαρφαλώσει στα δέντρα και να περιπλανηθεί στο δάσος. Εκείνες τις μέρες όλοι αποφεύγουν το κολύμπι ενώ μέχρι πρόσφατα πραγματοποιούνταν εξαγνιστικές τελετές -στις οποίες περιλαμβανόταν και η συμβολική ταφή της Rusalka- που είχαν σκοπό να εξευμενίσουν την “ακάθαρτη” φύση της.
Σε πολλές ιστορίες αναφέρεται η περίπτωση κάποιου απερίσκεπτου νεαρού ο οποίος αψηφά τον φόβο και τις προειδοποιήσεις των κοντινών του προσώπων ,για να συναντήσει τελικά αυτή τη νεράιδα του θανάτου και το αναπόφευκτο τέλος του. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις με αισιόδοξο, θα μπορούσαμε να πούμε, τέλος στις οποίες η Rusalka παντρεύεται το παρ’ολίγον θύμα της αφού προηγουμένως εκείνος έχει αποδείξει την αξία του μέσα από μια σειρά δοκιμασιών. Παρόμοιες ιστορίες συναντάμε γενικότερα στην ευρωπακή λαογραφία ,καθώς και στην ελληνική όπου παρατηρούμε πολλά κοινά σημεία με τους θρύλους που αφορούν τη δράση των Νεραιδών. Ας απομακρυνθούμε όμως τώρα από την απειλητική σαγήνη του ποταμού. Ήρθε η ώρα να γνωρίσουμε τους φύλακες αυτού του δάσους. Τους μυστικοπαθείς Leshy...¨
Ο χορός των Leshy
Δεν θα τους εντοπίσεις εύκολα. Οι Leshy, οι προστάτες των δέντρων, έχουν την εκπληκτική ικανότητα να αναμιγνύονται τέλεια με τα χρώματα και τα πλάσματα του δάσους για να μην μπορεί κανείς να τους ξεχωρίσει. Το δέρμα τους είναι μπλε ή ενίοτε σκούρο πράσινο όπως και τα τεράστια μάτια τους. Έχουν πολύ μακριά μαλλιά και γένια στα οποία μπερδεύονται μικρά “ενθύμια” του δάσους όπως κομμάτια από φλοιό, πετραδάκια και φύλλα ενώ το χειμώνα τα μαλλιά τους πυκνώνουν και μακραίνουν ακόμη περισσότερο για να τους προστατεύουν από το κρύο. Με παρόμοιο τρόπο καταφέρνουν να προσαρμόζουν και το μέγεθος τους.
Μπορεί να είναι ψηλοί και τρομεροί στην όψη σαν τα Τρολ της Ισλανδίας ή τόσο μικροσκοπικοί που να μπερδεύονται με το γρασίδι. Σκοπός τους φαίνεται να είναι ο εντοπισμός και η παραδειγματική τιμωρία όσων επιχειρούν να βεβηλώσουν την ησυχία της δασένιας επικράτειας τους. Συνήθως αφήνουν κραυγές και σφυρίγματα με σκοπό να μπερδέψουν τους ταξιδιώτες και τους κυνηγούς και να τους κάνουν να χάσουν το δρόμο τους. Ο μόνος τρόπος για να μην επηρεαστείς από την ταραχοποιό συμπεριφορά αυτών των άτυπων “δασοφυλάκων” είναι να εφαρμόσεις την αμφιλεγόμενη τακτική που προτείνουν οι παλαιότεροι εξερευνητές των δασών του Καυκάσου. Για να αντιμετωπίσεις λένε τα μάγια των Leshy θα πρέπει να φορέσεις τα ρούχα και τα παπούτσια σου ανάποδα.
Μια πολύ όμορφη παράδοση σχετικά με τα Leshy μας έρχεται από τη Χερσόνησο της Καμτσάτκα. Εκεί κατά τις τελευταίες μέρες του φθινοπώρου οι άνθρωποι της περιοχής συνηθίζουν να τους αφήνουν σαν προσφορά ξερά κλαδιά και κάποιες από τις πρώτες προμήθειες για το χειμώνα Με αυτά οι Φύλακες του Δάσους θα χτίσουν τις δενδροκαλύβες τους και έπειτα θα πέσουν σε χειμερία νάρκη για να ξυπνήσουν και πάλι την πρώτη μέρα της άνοιξης. Τόση είναι η χαρά τους για την επιστροφή του ήλιου εκείνη τη μέρα που στήνουν γλέντι και χορεύουν κυκλικά και μέσα από τα τραγούδια και τους ξέφρενους χορούς των Leshy η φύση αναγεννιέται και πάλι πιο δυνατή. Το τραγούδι των Leshy θα σβήσει σε λίγο καθώς κατευθυνόμαστε βόρεια προς τους αιώνιους πάγους της Σιβηρικής τούνδρας...
Το παγωμένο βασίλειο των Uldra
Στην ερημιά τους λευκού τοπίου επικρατεί μια φαινομενική ακινησία. Τα δέντρα εδώ μοιάζουν με παγωμένους οβελίσκους. Με τα ξεχασμένα μνημεία ενός μυστικού βασιλείου. Ένα μικρόσωμο πλάσμα με κατάλευκη γενειάδα τρέχει βιαστικό ανάμεσα τους. Είναι ντυμένο με την γούνα της αρκτικής αλεπούς και στη μέση του φορά μια ζώνη από την οποία κρέμεται ένα μικρό τσίγκινο φτυάρι. Εδώ ζουν απομονωμένοι μέσα σε υπόγειες στοές και λαγούμια οι Uldra, οι νάνοι των πάγων. Σε αντίθεση με τους Leshy οι Uldra αντιπαθούν το φως του ήλιου γιατί τους τυφλώνει. Κάθε χρόνο περνούν το καλοκαίρι τους κάτω από τη γη αναμένοντας την άφιξη του χειμώνα.
Οι Uldra είναι αυτοί που φροντίζουν ώστε να βρίσκουν τα φυτοφάγα ζώα βρύα και λειχήνες που χρειάζονται για να τραφούν κατά τη διάρκεια του χειμώνα και τα οδηγούν σε καταφύγια. Οι Uldra είναι ιδιαίτερα φιλικοί και προς τους ανθρώπους, με τα μικρά τους φτυάρια ανοίγουν μονοπάτια στο χιόνι και βοηθούν όσους παγιδεύονται σε αυτό. Παρόλ' αυτά θυμώνουν πολύ όταν κάποιος περάσει με το έλκηθρο του πάνω από το λαγούμι τους και ρίξει κάτω τη σκηνή που στήνουν για να προστατευτούν από το φως του ήλιου.
Οι Yakutii, ο νομαδικός λαός της Σιβηρίας, αποκαλούν τους Uldra Baz Bazanai δηλαδή “πνεύμα του πλούσιου σκοτεινού δάσους”. Αυτά τα πλάσματα πιστεύουν δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά και περνούν με τις οικογένειες τους μια ζωή ανάλογη των ανθρώπων. Κυκλοφορούν με παγοπέδιλα, τραγουδούν, μαλώνουν, συγκρούονται και ερωτεύονται ενώ ανταμείβουν τους ολιγαρκείς και τιμωρούν τους αλαζόνες. Οι Uldra είναι οι δίκαιοι διαμεριστές των αγαθών τα οποία κάποιος αποκτά με σκληρή δουλειά και υπομονή. Στο τελευταίο μέρος του σύντομου ταξιδιού μας θα βρεθούμε στην πιο ανεξερεύνητη πλευρά του δάσους για να γνωρίσουμε μια από τις πιο σκοτεινές μορφές των λαϊκών παραδόσεων. Τη φρικιαστική ρωσίδα μάγισσα. Τη Baba Yaga...
“Βαθιά μέσα στο δάσος, υπήρχε ένα λιβάδι και στο λιβάδι υπήρχε μια φριχτή καλύβα που στεκόταν σε πόδια κότας. Κι εκεί ζούσε η Baba Yaga, η γριά μάγισσα.”
Όταν δεις λένε τα δέντρα να σκύβουν βογκώντας στο έδαφος από την ένταση του ανέμου και ο αέρας γύρω σου γίνει καταπράσινος τότε πέσε κάτω, κρύψου και μείνε σιωπηλός γιατί μόλις έφτασε η Baba Yaga καβάλα στο σιδερένιο γουδί της. Στο δεξί της χέρι κρατά το σιδερένιο γουδοχέρι και στο αριστερό μια σκούπα από κλαδί φτελιάς για να σβήνει τα ίχνη της. Σηκώνει το κεφάλι και οσφρίζεται τον αέρα για ανθρώπινο-ρώσικο κατά προτίμηση- κρέας. Έπειτα παίρνει το δρόμο για το σπίτι της. Είναι μια ξύλινη καλύβα που μοιάζει μικροσκοπική στο εξωτερικό αλλά ο θρύλος λέει πως το εσωτερικό της είναι μεγαλύτερη κι από το παλάτι του τσάρου. Η καλύβα στηρίζεται σε δύο γιγαντιαία πόδια κότας και μπορεί να μετακινείται ανάλογα με τις προτιμήσεις της ιδιοκτήτριας της η οποία την προστάζει άλλοτε να στραφεί προς την ανατολή και άλλοτε προς το βορρά. Υπάρχει ένας φράχτης γύρω από το σπίτι, φτιαγμένος από τα κόκαλα των θυμάτων της. Τις νύχτες οι κόγχες των νεκροκεφαλών λάμπουν μ' ένα απόκοσμο φως που παραπλανεί τους ταξιδιώτες ώστε αυτοί να χάσουν το δρόμο τους και να βρεθούν στο σπίτι της μάγισσας.
Τα θύματα της είναι συνήθως μικρά παιδιά τα οποία και καταβροχθίζει σε μια προσπάθεια να κατευνάσει την ακόρεστη πείνα της. Η Baba Yaga έχει πολλούς βοηθούς και υπηρέτες που συμβάλουν στα καταχθόνια σχέδια της. Το ίδιο το σπίτι της όπως είπαμε είναι “ζωντανό” και κατ’ επέκταση και τα αντικείμενα στο εσωτερικό του. Μπορεί να προστάξει την πόρτα να ξεκλειδώσει και τα παράθυρα ν' ανοίξουν, την καμινάδα να ψηλώσει και το τραπέζι να περπατήσει. Σε πολλά παραμύθια επίσης έχει για βοηθούς της ζώα όπως μαύρες γάτες και βατράχους. Παρολ' αυτά υπάρχουν φορές που το θύμα καταφέρνει να δραπετεύσει και μάλιστα με τη βοήθεια αυτών των πλασμάτων όπως στην υπέροχη ιστορία της μικρής Βασίλισσα η οποία καλοπιάνει τους υποτιθέμενους βοηθούς της μάγισσας και αποδρά.
Η Baba Yaga έχει τη δύναμη να ελέγχει τον καιρό και το χρόνο. Στο προαναφερθέν παραμύθι οι διαφορετικές ώρες της μέρας παρουσιάζονται με τη μορφή τριών καβαλάρηδων τους οποίους εκείνη ονομάζει υπηρέτες της. Ο πρώτος είναι “ο καβαλάρης της άσπρης, φωτεινής μέρας”, ο δεύτερος “ο καβαλάρης του στρογγυλού, κόκκινου ήλιου” και ο τρίτος “ο μαύρος καβαλάρης της σκοτεινής νύχτας”. Από τους λίγους χαρακτήρες που καταφέρνουν να αντισταθούν αλλά και να αντιπαλέψουν τις ισχυρές, μαγικές δυνάμεις της Baba Yaga είναι αυτός του Ivasko Medvedko, του γιού της Αρκούδας. Αξιοποιώντας την υπεράνθρωπη δύναμη και την εξυπνάδα του, καταφέρνει να τη σκοτώσει και να κλέψει το μαγικό Νερό της Δύναμης. Σε μια άλλη παραλλαγή αυτού του θρύλου η Baba Yaga παραχωρεί με τη θέληση της το μαγικό φίλτρο όταν ο ήρωας τη βοηθά να περάσει ένα φαράγγι. Έχουν γίνει πολλές απόπειρες αποσυμβολισμού του χαρακτήρα της μάγισσας με το γουδί, όμως εγώ δεν θα αναφερθώ σε καμία από αυτές. Τα πλάσματα των θρύλων έχουν μια περίεργη σχέση αλληλεξάρτησης με εμάς, που δεν περιορίζεται στα στεγνό, επιστημονικό πλαίσιο της επεξήγησης.
Όπως λοιπόν η ανάσα μας τους δίνει ζωή, έτσι και η ζωή τους δίνει μια ξεχωριστή ανάσα στην καθημερινότητα μας, που θα ήταν αβάσταχτη χωρίς την θανάσιμη γοητεία, την αστείρευτη ευθυμία και την ιδιαίτερη αίσθηση δικαιοσύνης που τα χαρακτηρίζει. Εδώ τελειώνει η περιπλάνηση μας στον υπέροχο κόσμο των ρώσικων παραδόσεων και των κατοίκων τους. Μας περιμένουν όμως πάντα στον αναλλοίωτο κόσμο των ονείρων...
Σχόλια:
Ο Σταμάτης Μαμούτος είπε...
Εύγε Εύα!
Εύγε Εύα!
- Ο tzortzadams είπε...
- Άκρατα ενδιαφέρον, πρωτότυπο, καλογραμμένο...