Κατ’ αρχάς, να ορίσω πώς αντιλαμβάνομαι τον όρο, ως συγγραφέας και αναγνώστης. Αν και το άρθρο αυτό τοποθετείται στο σημείο τερματισμού μιας εξόχως κατατοπιστικής σειράς άρθρων του Σ. Μαμούτου, μέσα από τα οποία διαφαίνεται η ιστορική συνέχεια της λογοτεχνίας του φανταστικού και του ρεύματος του ρομαντισμού από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, θεωρώ χρήσιμο να διασαφηνίσω πώς προσεγγίζω τον όρο, ως πυξίδα για όσα επακολουθήσουν.
Αναφέρομαι, λοιπόν, στη λογοτεχνία και τις αφηγήσεις που ενσωματώνουν στοιχεία φαντασίας. Εδώ αρχίζει ήδη το πρόβλημα. Δηλαδή, η υπόλοιπη λογοτεχνία είναι δημοσιογραφικού τύπου καταγραφή της καθημερινότητας; Σαφώς όχι. Επομένως, ποιο είναι το διαφοροποιητικό στοιχείο;
Κατά τη γνώμη μου, η διαφορά μπορεί να γίνει κατανοητή μέσα από την έννοια κοσμοαντίληψη. Τι θέλω να πω; Έχει δομηθεί τους τελευταίους δυόμισι αιώνες, μέσα από τη βιομηχανική επανάσταση, την αστικοποίηση, τις διαδοχικές τεχνολογικές επαναστάσεις (από τον κινητήρα εσωτερικής καύσης ώς την ψηφιακή) ένας κυρίαρχος τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο. Ο τρόπος αυτός, που σαφώς ταιριάζει με το τεχνητό ανθρωπογενές περιβάλλον στο οποίο ζούμε, περιορίζει την αντιληπτή στις αισθήσεις μας πραγματικότητα στη νευτώνεια και ορθολογική θεώρηση του κόσμου. Οτιδήποτε μεταφυσικό ή υπερφυσικό (όπως εννοούμε πλέον δηλαδή, αυτούς τους όρους: ως οτιδήποτε υπερβαίνει την αντιληπτή μας πραγματικότητα) εντάσσεται απευθείας στη σφαίρα της φαντασίας. Ως μεταφυσικό ή υπερφυσικό εννοώ οτιδήποτε αφορά «κρυφές» διαστάσεις της πραγματικότητας τροφοδοτούμενο είτε από τη μυθολογική κληρονομιά (από τις ισλανδικές σάγκα ώς τον «Άρχοντα των Δακτυλιδιών») είτε από την λαογραφική-μυθική παράδοση (από τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ ώς τους σύγχρονους αστικούς μύθους και τις ιστορίες τρόμου) είτε από την προέκταση ορισμένων συνιστωσών του παρόντος (κοινωνικών, γεωπολιτικών, τεχνολογικών κτλ.) προς ένα μέλλον που, στα μάτια μας, μοιάζει «παράλογο» ή και «μεταφυσικό» (από τους καφκικούς εφιάλτες και τις δυστοπίες του 20ού αιώνα ώς τη σύγχρονη επιστημονική και πολιτική φαντασία).
Όντας σ’ αυτήν τη σφαίρα, όποιος γοητεύεται από αυτά τα στοιχεία χαρακτηρίζεται κατευθείαν «φαντασιόπληκτος», ενώ, αν περάσει το δίχτυ ασφαλείας του μύθου και θεωρήσει πως η φαντασία διεκδικεί ισόποσο μερίδιο αλήθειας με την αντιληπτή πραγματικότητα, κινδυνεύει να χαρακτηριστεί τρελός.
(Μια επεξηγηματική παρένθεση: τι είναι μύθος; Μύθος είναι μια ιστορία που, αδιάφορο αν συνέβη πράγματι ή όχι, «λειτουργεί», δηλαδή γίνεται πιστευτή και διαδίδεται, επειδή μεταφέρει μιαν αλήθεια).
Εν πάση περιπτώσει: ανοίγοντας το θέμα «fantasy στην Ελλάδα» αμέσως παρακάτω, και μεταφέροντας την προσωπική μου εμπειρία και γνώμη, θέλω να γίνει σαφές εξ αρχής πώς αντιλαμβάνομαι τον όρο: μιλώ, λοιπόν, για λογοτεχνία, η οποία έχει ως δομικό στοιχείο της πλοκής τη σφαίρα της φαντασίας όπως ορίστηκε παραπάνω δεν εννοώ απλώς ένα «πέρασμα» στο φανταστικό σε κάποιο σημείο της πλοκής, αλλά για το φανταστικό στοιχείο να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εκάστοτε μυθιστορηματικής σύνθεσης, σε βαθμό που, αν αφαιρεθεί, η ιστορία απονοηματοδοτείται.
Η άποψή μου είναι πως στη σημερινή συνθήκη, μπορούμε κάλλιστα να ισχυριστούμε πως το fantasy ολοένα και διαδίδεται, και πως τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα απ’ ό,τι πριν από μια δεκαετία τουλάχιστον (σ’ αυτό το βάθος χρόνου παρακολουθώ τα εκδοτικά δρώμενα). Πώς εννοώ τη βελτίωση;
Κατ’ αρχάς, οφείλουμε να έχουμε στο νου μας πως ζούμε σε μια χώρα μικρή και, σαν να μην έφτανε αυτό, με ελάχιστο ποσοστό αναγνωσιμότητας. Με εξαίρεση ορισμένους ιδιαίτερα πετυχημένους συγγραφείς (μάλιστα, τα τελευταία χρόνια το άνοιγμα προς το πλατύ κοινό περνά σχεδόν αποκλειστικά από το άρλεκιν, κατά δεύτερο λόγο από τη σκανδαλοθηρία), οι συγγραφείς δεν βιοπορίζονται από τα βιβλία τους. Ακόμη και συγγραφείς που αναγνωρισμένα εντάσσονται στη mainstream λογοτεχνία. Αν μιλήσουμε δε με όρους «ειδών», θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί πως, εκτός της mainstream λογοτεχνικής παραγωγής, μόνον η αστυνομική λογοτεχνία (ως εξειδικευμένο, τέως κατακριμένο είδος) έχει κερδίσει πια σήμερα το ενδιαφέρον της κριτικής, αλλά και ένα πλατύ κοινό. Μάλιστα, η κριτική καταξίωση (με εξαιρέσεις βιβλία και δημιουργούς που περνούν το σκόπελο της κριτικής γράφοντας άρλεκιν, όπως είπα πριν), αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να διαδοθεί η δουλειά σου σε έναν ευρύτερο κύκλο ανθρώπων.
Γιατί όμως άλλαξε η νοοτροπία απέναντι στην αστυνομική λογοτεχνία; (ίσως είναι χρήσιμο να απαντηθεί, για να συζητήσουμε τις προοπτικές του fantasy).
Αφενός, άλλαξε η νοοτροπία απέναντι στην αστυνομική λογοτεχνία από την κριτική στις χώρες της Δύσης, κάτι που επηρέασε και την Ελλάδα. Έπαψε το είδος να θεωρείται παραλογοτεχνία, καθώς ορισμένα βιβλία καταξιώθηκαν και θεωρήθηκαν σημαντικά, με το πρόσχημα ότι, με όχημα την αστυνομική πλοκή, θίγουν κοινωνικά ζητήματα.
Αφετέρου, εμφανίστηκαν και στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια πνευματικοί άνθρωποι καταξιωμένοι σε άλλους τομείς μέχρι πρότινος (όπως ο Πέτρος Μάρκαρης, ο Πέτρος Μαρτινίδης κ.ά.), που υπηρέτησαν το είδος και του δώσανε την (απαραίτητη για τούτη τη συντηρητική χώρα) «πνευματική αίγλη».
Γιατί τούτη η «πνευματική αίγλη» είναι απαραίτητη; Διότι, ως είναι ευρέως γνωστό, η μεγαλύτερη προκατάληψη των Ελλήνων είναι οι ίδιοι οι Έλληνες. Πολύ ευκολότερα καταξιώνεται στην Ελλάδα οτιδήποτε ξενόφερτο παρά κάτι γηγενές. Π.χ., όταν κυκλοφορεί η μετάφραση βιβλίου ενός αλλοδαπού (δηλαδή δυτικού) συγγραφέα που εισάγεται με περγαμηνές, είναι σχεδόν βέβαιο πως η γενική γνώμη γι’ αυτόν θα είναι θετική: θα γραφτούν κριτικές και θα καταξιωθεί. Για το έργο ενός Έλληνα δημιουργού, ακόμη κι αν είναι εφάμιλλο, αρχικά θα τηρηθεί σιγή ιχθύος, και θα περάσουν χρόνια ώς να καταξιωθεί. Αν καταξιωθεί βέβαια ποτέ εξίσου πιθανό είναι να παραγνωριστεί εδώ και να καταξιωθεί στο εξωτερικό...
Αυτή η προκατάληψη επεκτείνεται και στο αναγνωστικό κοινό: θα γίνει ανάρπαστο ένα ξενόφερτο πετυχημένο βιβλίο δύσκολο για ένα ελληνικό που αφορά το ίδιο θέμα ανεξαρτήτως ποιότητας.
Πώς εννοώ λοιπόν πως υπάρχει βελτίωση στην αντιμετώπιση που έχει το fantasy στην Ελλάδα; Κατ’ αρχάς, τα τελευταία χρόνια, από τη «γενιά του ’90», στην οποία ανήκω, γράφονται βιβλία που εντάσσονται στη λογοτεχνία του φανταστικού όπως την όρισα πιο πάνω. Βιβλία που απασχολούν την κριτική, βρίσκουν το δρόμο τους προς ένα ευρύτερο κοινό κι ας μη γίνονται μπεστ σέλερ (άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως το «σοβαρό» αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα αριθμεί, βάσει των στατιστικών τα 5.000 άτομα), και πιθανόν, προετοιμάζουν το έδαφος για μία νέα γενιά δημιουργούν που θα υπηρετεί με τρόπο πιο ευδιάκριτο και ευθύβολο το είδος αυτό. Για παράδειγμα, ξεχωριστή μνεία θα πρέπει να γίνει εδώ στον Δημήτρη Σωτάκη, του οποίου το σύνολο του έργου διερευνά το παράλογο στοιχείο της σύγχρονης πραγματικότητας, με όχημα αποκλειστικά τη φαντασία, στον Αύγουστο Κορτώ, που έχει δώσει δείγματα κλασικότροπης λογοτεχνίας του φανταστικού, είτε με τον Στοιχειωμένο (Εξάντας, 2002) είτε με τον πιο πρόσφατο Δαιμονιστή (Καστανιώτης, 2007). Η Παραβολή του Κωνσταντίνου Τζαμιώτη (Καστανιώτης, 2006) είναι ένα εξαίρετο βιβλίο όπου η τεχνολογία παντρεύεται με το μεταφυσικό, στη διαπραγμάτευση του θέματος του θανάτου. Το πρωτόλειο του Χρήστου Αστερίου Το γυμνό της σώμα και άλλες ιστορίες (Πατάκης, 2003) είναι μια σειρά ιστοριών του φανταστικού, ενώ το μυθιστόρημα του Χρήστου Χρυσόπουλου Σουνυάτα (Οδυσσέας 1999, Καστανιώτης 20042) αποπνέει μια αγωνιώδη και μυστηριώδη μεταφυσική ατμόσφαιρα, γραμμένο δε με μια ιδιαίτερα πρωτότυπη τεχνική. Κι αυτά προέρχονται από μία πρόχειρη καταγραφή, υποκινημένη αποκλειστικά από το προσωπικό μου γούστο.
Επομένως, θα μπορούσε κανείς να πει πως γίνονται βήματα προς τη λογοτεχνία του φανταστικού. Φυσικά, δεν έχει γεφυρωθεί ακόμη το χάσμα ανάμεσα στον Χάρρυ Πόττερ και σ’ αυτό που το κυρίαρχο ρεύμα σκέψης χαρακτηρίζει λογοτεχνία, ωστόσο, είμαστε ίσως προς αυτόν το δρόμο. Μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι εκδίδουν πλέον ευκολότερα μυθιστορήματα Ελλήνων συγγραφέων με στοιχεία fantasy (κάτι που δεν συνέβαινε όταν πρωτοπροσπάθησα να εκδώσω βιβλίο πριν από δέκα χρόνια), ενώ η επιτυχία ξενόφερτων βιβλίων όπως η σειρά Λυκόφως της Stephan Meyer ή ο Χάρρυ Πόττερ της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, κινεί το ενδιαφέρον των εκδοτών προς το fantasy και ανοίγει το δρόμο για Έλληνες συγγραφείς που υπηρετούν πια ανοιχτά το είδος του φανταστικού. Όπως π.χ. ο Γιάννης Πλιώτας, και η σειρά βιβλίων του για το Βασίλειο της Αράχνης (Λιβάνης 2008, τ.1&2).
Τι πρέπει να γίνει, λοιπόν, για να αναγνωριστεί ευρύτερα το fantasy;
Θα πρέπει κατ’ αρχάς, το είδος να διεκδικήσει την προσοχή των κριτικών, ώστε να καταγραφεί πλέον ως πνευματικό ρεύμα, κίνηση ιδεών, όπως συνέβη με την αστυνομική λογοτεχνία. Τρόπων τινά, να καμφθεί η προκατάληψη απέναντι σε Έλληνες δημιουργούς που το υπηρετούν, και να ανοίξει ο δρόμος προς τους ισχυρούς εκδοτικούς οίκους και το πλατύ κοινό.
Πιστεύω πως οι συνθήκες είναι ωριμότερες απ’ ό,τι στο παρελθόν. Αυτό ίσως σχετίζεται και με τα αντικειμενικά δεδομένα του σύγχρονου κόσμου: το ρεύμα της αμφισβήτησης της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, που εντείνεται τα τελευταία χρόνια και διαδίδεται υπερβαίνοντας τα στεγανά των παραδοσιακών ιδεολογικών προσεγγίσεων αριστεράς και δεξιάς, αμβλύνει και την κοσμοαντίληψή μας. Η παραδοσιακή ρεαλιστική προσέγγιση του κόσμου εγγίζει τα όριά της, αντιμέτωπη μ’ έναν κόσμο που μοιάζει ολοένα και πιο χαοτικός.
Ίσως έτσι ερμηνεύεται και η διάδοση της λογοτεχνίας του φανταστικού τα τελευταία χρόνια. Ίσως το fantasy να αποκτά πλέον μια έντονη πολιτική διάσταση, αυτήν που είχε π.χ. ο ύστερος ρομαντισμός τα τέλη του 19ου αιώνα στην Αγγλία, συσπειρώνοντας ανθρώπους διαφορετικής ιδεολογικής κατεύθυνσης σε ένα κράμα κοινών αισθητικών και ηθικών αξιών, ενάντια στην αναδυόμενη τότε τάξη πραγμάτων του βιομηχανικού κόσμου. Ίσως, η αναβίωση και ισχυροποίηση του fantasy, λοιπόν, να συνιστά μία (ακόμη ασχημάτιστη και ενστικτώδη) πρωτογενή καλλιτεχνική αντίδραση στην αντίστοιχη μεταβιομηχανική και χαοτική σημερινή συνθήκη.
υποσημείωση : το κείμενο αυτό του Νίκου Βλαντή περιλαμβάνεται στο 5ο τεύχος της ''Φανταστικής Λογοτεχνίας'', που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες σε επιλεγμένα σημεία του κέντρου.
Επισκεφθείτε το διαδικτυακό τόπο του Νίκου Βλαντή στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://www.vlandis.gr/ και εκείνον των εκδόσεων «Μαγικό κουτί» στη http://www.themagicbox.gr/
- Σχόλια σε αυτήν την ανάρτηση :
Ο/Η Σταμάτης Μαμούτος είπε...
Το κέρας έχει ακουστεί... Η μάχη έχει αρχίσει...
Ζυγώνει η ώρα που θα κληθούμε να σταθούμε στο ύψος των περιστάσεων δίνοντας μια υπέροχη μάχη ιδεών, προκειμένου να εγκαθιδρυθούν τα πολιτιστικά σχήματα του Φανταστικού στο θρόνο που τους σμιλέψαμε...
Δευτέρα, 14 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Skull είπε...
Μοναχά Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ!
Τρίτη, 15 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Ίων Αλβέριχος είπε...
Εξαιρετικό το άρθρο και φτάνει στην ουσία του θέματος. Όντως τα υλιστικά στραβοπατήματα της κοινωνίας μας, μας έχουν αφαιρέσει το όραμα, την ελπίδα, την φαντασία. Κάποια αρχέτυπα όμως μένουν πάντα αναλλοίωτα και πάντα σε αυτά γυρνάμε με ηρωϊκή συνείδηση σφυρηλατημένη στο αμόνι της πίστης στο σκοπό μας.
Τετάρτη, 16 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Guardian Lord είπε...
Κάτω από ένα σκοτεινό ουρανό δώσαμε ιερό όρκο για επάνοδο του φωτός. Το κέρας ηχεί... το κάλεσμα αντιλαλεί απ'άκρη σ'άκρη. Ξίφος... Φως... Φαντασία... ΕΦΟΔΟΣ!
Πέμπτη, 17 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Δημήτρης Αργασταράς είπε...
Είναι σίγουρα πολύ ελπιδοφόρο ότι όλο και περισσότεροι συγγραφείς τα τελευταία χρόνια γράφουν ακολουθώντας μία.. ‘‘τακτική προσφυγή στην σφαίρα του φανταστικού’’. Είτε με έναν τρόπο πιο ήπιο, μέσα από την οδό της παραβολής και του συμβολικού, είτε πιο δραστικά, κατασκευάζοντας έναν ολόκληρο κόσμο που παραπέμπει στο epic fantasy ή το sci-fi. Ταυτόχρονα, ακόμη πιο σημαντικό είναι ότι μεγάλοι και παραδοσιακοί οίκοι αρχίζουν να βλέπουν με άλλο μάτι τα συγκεκριμένα είδη και να τα επιλέγουν για τις εκδόσεις τους.
Ωστόσο, έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να καλύψουμε για την διάδοση και την αποτελεσματική καλλιτεχνική δημιουργία του fantasy στην Ελλάδα.
Σε αυτό το καταπληκτικό κείμενο, ο Νίκος Βλαντής παρουσιάζει κι αναλύει πολύ όμορφα την κατάσταση που επικρατεί στην χώρα μας και προτείνει λύσεις, γόνιμες διεξόδους για το μέλλον. Μακάρι λοιπόν η κατάσταση να αλλάξει προς το καλύτερο…
Παρασκευή, 18 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Swordmaster είπε...
Πραγματικά έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να καλύψουμε. Όμως για πρώτη φορά υπάρχει ένας κατάλληλος οδηγός.
ΦΛΕΦΑΛΟ, βαδίζουμε εμπρός, τσακίζοντας με τον ενιαίο και σταθερό μας βηματισμό ερπετά, κύκλωπες και προδότες.
For the black wind, fire and steel...
Παρασκευή, 18 Δεκέμβριος, 2009
Ο/Η Guardian Lord είπε...
Τα λέει όλα ο Ken Kelly στο εξώφυλλο του 5ου gem... Outcast on the path of no return. Punisher and swordsman i was born to burn!
Χαιρετώ τους ανθρώπους που υπηρετούν αγνά τη φαντασία και τους εύχομαι καλές εορτές.
Κυριακή, 20 Δεκέμβριος, 2009