Υπάρχουν στιγμές που η φαντασία μας πραγματοποιεί παράξενα ταξίδια. Αστραπιαία, και ταυτοχρόνως αιώνια, χτυπά τα φτερά της κι ανοίγει τις κουρτίνες του ουρανού για να οδηγήσει το πνεύμα μας σε τόπους μαγικούς και σε εποχές χαμένες στο χρόνο.
Κάποιες φορές, οι προορισμοί δείχνουν πρωτοφανέρωτοι. Πατρίδες και φρουροί μιας πρωτόγνωρης εμπειρίας.
Άλλοτε πάλι, μοιάζουν γνώριμοι. Δυσπρόσιτοι και ξεχασμένοι. Κρυμμένοι κάτω από τις στάχτες κόσμων νεκρών, αναπαυόμενοι στη γαλήνια δροσιά ιστορικών κοιμητηρίων, μα πάντα γνώριμοι. Γνώριμοι ως ικμάδες Αναλλοίωτου Πραγματικού, που ψιθυρίζουν ακατάληπτα στις ψυχές μας.
Πριν λίγους μήνες, όταν στους κινηματογράφους προβαλλόταν η απαράδεκτη τελευταία μεταφορά των «τριών σωματοφυλάκων», καταπιάστηκα με το εν λόγω μυθιστόρημα-σύμβολο του γαλλικού Ρομαντισμού, συγγραφέας του οποίου υπήρξε ο Αλέξανδρος Δουμάς (1803-1870). Η προηγούμενη φορά που το είχα διαβάσει ήταν πολλά χρόνια πριν. Ωστόσο, η πρόσφατη αυτή ανάγνωση ήταν εκείνη που ώθησε την φαντασία μου να πετάξει σε ένα πεδίο αρχετυπικό, εκεί όπου οι «τρεις σωματοφύλακες» του Δουμά συνδέονται αισθητικά με τον λησμονημένο κόσμο της ομηρικής εποχής. Η πανάρχαια φωνή του τυφλού ποιητή αντήχησε καθάρια μέσα από ομιχλώδεις χρονικές εκτάσεις, εκφράζοντας τη μαγεία των βασιλείων της αυγής του κόσμου και ανασυγκροτώντας στη συνείδησή μου τον πιο σφριγηλό, ονειρικό και ανδρείο ελληνικό τρόπο ζωής.
Κάποιες φορές, οι προορισμοί δείχνουν πρωτοφανέρωτοι. Πατρίδες και φρουροί μιας πρωτόγνωρης εμπειρίας.
Άλλοτε πάλι, μοιάζουν γνώριμοι. Δυσπρόσιτοι και ξεχασμένοι. Κρυμμένοι κάτω από τις στάχτες κόσμων νεκρών, αναπαυόμενοι στη γαλήνια δροσιά ιστορικών κοιμητηρίων, μα πάντα γνώριμοι. Γνώριμοι ως ικμάδες Αναλλοίωτου Πραγματικού, που ψιθυρίζουν ακατάληπτα στις ψυχές μας.
Πριν λίγους μήνες, όταν στους κινηματογράφους προβαλλόταν η απαράδεκτη τελευταία μεταφορά των «τριών σωματοφυλάκων», καταπιάστηκα με το εν λόγω μυθιστόρημα-σύμβολο του γαλλικού Ρομαντισμού, συγγραφέας του οποίου υπήρξε ο Αλέξανδρος Δουμάς (1803-1870). Η προηγούμενη φορά που το είχα διαβάσει ήταν πολλά χρόνια πριν. Ωστόσο, η πρόσφατη αυτή ανάγνωση ήταν εκείνη που ώθησε την φαντασία μου να πετάξει σε ένα πεδίο αρχετυπικό, εκεί όπου οι «τρεις σωματοφύλακες» του Δουμά συνδέονται αισθητικά με τον λησμονημένο κόσμο της ομηρικής εποχής. Η πανάρχαια φωνή του τυφλού ποιητή αντήχησε καθάρια μέσα από ομιχλώδεις χρονικές εκτάσεις, εκφράζοντας τη μαγεία των βασιλείων της αυγής του κόσμου και ανασυγκροτώντας στη συνείδησή μου τον πιο σφριγηλό, ονειρικό και ανδρείο ελληνικό τρόπο ζωής.
Tο έργο του Ομήρου αποτελεί έναν επικό ύμνο στο αρχέτυπο του ήρωα. Ο ήρωας του ομηρικού κόσμου είναι ο εκλεκτός άντρας, ο τύπος του ανθρώπου που αναζητά την περιπέτεια και την υπεράσπιση της τιμής του μέσα από πράξεις γενναιότητας. Ο άνακτας που, ωθούμενος από μια εσωτερική παρόρμηση, εμπλέκεται σε μια αέναη μάχη με την φυσική Εντροπία, προκειμένου να τιθασεύσει το χάος του εξωτερικού κόσμου και τους φόβους του ανθρωπίνου εαυτού, να ξεπεράσει τις δυσκολίες, να νικήσει ή να πεθάνει τιμημένα, κατακτώντας τελικά την αξία της αρετής.
Ο ήρωας διασκεδάζει, γυμνάζεται, πολεμά. Ποτέ δεν δουλεύει. Η ζωή του είναι πλουσιοπάροχη, ωστόσο έχει μικρότερη αξία από την τιμή.
Το ηρωικό πρότυπο του Ομήρου βασίζεται στον εγωισμό. Στον εγωισμό και όχι στον ατομισμό. Ο ομηρικός ήρωας δεν είναι ένας άνθρωπος ατομικιστής, αποσχισμένος από το κοινωνικό Όλο, που μόνο κατόπιν συνειδητής ωφελιμιστικής επιλογής εντάσσεται σε κοινότητες. Καμία σχέση δεν έχει, δηλαδή, ο ηρωικός εγωισμός με τον ατομικισμό των ανθρώπων της Νεωτερικότητας. Ο ήρωας αποτελεί το εκλεκτότερο κάρπισμα του κοινωνικού Όλου, το ισχυρότερο και πιο χαρακτηριστικό μέλος της κοινότητάς του. Είναι αυτός που συμπυκνώνει εντός του όλα τα γνωρίσματα της φυλής του, αλλά τα βιώνει και τα εξωτερικεύει με την μεγαλύτερη δυνατή ένταση και πληρότητα, καταφέρνοντας να προσανατολίσει, λόγω της μαγικής του βούλησης, τη συλλογική κατεύθυνση του έθνους μέσα στις ατραπούς της ιστορίας.
Ο ομηρικός άνθρωπος ζει στο φως αξιών χωρίς τις οποίες μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι δημιουργική. Το θάρρος, η αφοσίωση, η θυσία, η δικαιοσύνη, μα πάνω απ’ όλα η χαρά του αγώνα της ζωής, μιας ζωής αδέσμευτης από την αδηφάγο επίδραση του πολιτισμένου σκεπτικισμού και της κριτικής αμφισβήτησης, σφυρηλατούν έναν κόσμο στον οποίο η ελευθερία δεν αποτελεί ιδανικό αλλά πραγματικότητα.
Ο κόσμος των «τριών σωματοφυλάκων» του Δουμά έχει αρκετά κοινά γνωρίσματα με εκείνον του Ομήρου. Οι τέσσερις, στην ουσία, πρωταγωνιστές του έργου, αποτελούν μια αντανάκλαση του ομηρικού, ανδρικού προτύπου. Γενναίοι, αφοσιωμένοι, ευπατρίδες, λάτρεις των διασκεδάσεων, ερωτικοί, αυθόρμητοι, χωρίς κριτικούς στοχασμούς και στριφνές αμφιβολίες αλλά ταυτόχρονα στρατηγικά ευφυείς. Εραστές της καλής ζωής και των τεχνών. Γιοί της μάχης. Πραγματικοί αριστοκράτες, «δανδήδες του πολέμου».Το έργο του Δουμά, που βασίστηκε σε ιστορικά στοιχεία και πρόσωπα, μας μεταφέρει στην Γαλλία του 1625. Σε μια ατμόσφαιρα που ακόμη η Νεωτερικότητα δεν έχει αγγίξει, σε μια μεγαλοφυώς «αφελή» ζωή. Ο Άθως, ο Πόρθος, ο Άραμις και ο Ντ’ Αρτανιάν εμπλέκονται σε περιπέτειες, στις προοπτικές των οποίων συγκατοικούν σφιχταγκαλιασμένοι η ευθυμία με τον θάνατο. Η χαρά της ζωής με την πληρότητα του βίου.
Στην στρεβλή τελευταία κινηματογραφική μεταφορά ηθοποιοί με χαραγμένο στα πρόσωπά τους το αντιπαθητικό ύφος της άχρωμης εποχής μας νομίζουν ότι υποδύονται αυτούς τους ήρωες. Παρεμβάσεις ιδεολογικής παραχάραξης στο σενάριο προσθέτουν λίγη από την κακογουστιά της «αμερικανίστικης» προπαγάνδας των (νέο)φιλελεύθερων καπιταλιστικών «ιδεών». Ατάκες και πολεμικές χορογραφίες που παραπέμπουν σε ηλεκτρονικό παιχνίδι νοθεύουν την απτή μεγαλοπρέπεια του πολέμου.
Ως απάντηση σε αυτή την απότομη προσγείωση δεν έχει κανείς παρά να ανατρέξει στο κείμενο του Δουμά. Στο δεύτερο μέρος του έργου οι τέσσερις φίλοι συμμετέχουν στην εκστρατεία του γαλλικού στρατού εναντίον της Ροσέλ. Πρόκειται για την τελευταία φάση ενός εμφυλίου πολέμου στον οποίο εμπλέκονται από τη μια πλευρά οι εξεγερμένοι προτεστάντες (υπό τις ευχές της εμπορικής ελίτ και της κοινότητας των Εβραίων που κατοικούν στην χώρα κι έχοντας την έμπρακτη στήριξη των Βρετανών με στρατεύματα) που εργάζονται για μια νέα φιλελευθεροποιημένη τάξη πραγμάτων, κι από την άλλη οι δυνάμεις του βασιλιά και του καρδιναλίου Ρισελιέ, οι οποίες (μολονότι έχουν ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ τους) εκπροσωπούν την παραδοσιοκρατική πολιτική τάξη πραγμάτων και τους προνεωτερικούς τρόπους του ευρωπαϊκού βίου. Η πόλη Ροσέλ αποτελεί το τελευταίο προπύργιο των προτεσταντών και του βρετανικού στρατού.
Κατά την διάρκεια της πολιορκίας οι τέσσερις φίλοι πραγματοποιούν αρκετούς ηρωισμούς με κορυφαία στιγμή τη μάχη που περιγράφει ο Δουμάς στο κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο «Το οχύρωμα του Αγίου Γερβασίου». Το εν λόγω οχύρωμα αποτελεί προγεφύρωμα των προτεσταντών, που ο στρατός του βασιλιά έχει καταστρέψει σε προηγούμενη έφοδο. Δεν το έχει καταλάβει, όμως, και υπάρχει ο κίνδυνος οι εχθροί να εξαπολύσουν μια επιχείρηση αστραπιαίας ανακατασκευής και χρήσης του. Σε αυτό το εκτεθειμένο μέρος, οι τέσσερις φίλοι αντιλαμβάνονται ότι θα μπορούσαν να απομονωθούν από τον υπόλοιπο στρατό και να συζητήσουν τα μυστικά τους, χωρίς τον φόβο ότι κάποιος κατάσκοπος του εχθρού θα τους ακούσει. Έτσι, προκειμένου να δικαιολογήσουν την πράξη τους, βάζουν με άλλους συμπολεμιστές τους στοίχημα ένα πλουσιοπάροχο γεύμα ότι θα καταφέρουν να προγευματίσουν μέσα στο κατεστραμμένο οχύρωμα και να το κρατήσουν από επιθέσεις των εχθρών για τουλάχιστον μία ώρα.Η έλλειψη της εργαλειακής τυπικότητας των νεωτερικών στρατών, αν και στο μυθιστόρημα του Δουμά φαίνεται να έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, είναι προφανής ως στοιχείο μιας ιστορικής εποχής, που δίνει στους γενναίους τη δυνατότητα της φαντασίας και της πρωτοβουλίας. Η σύνδεση με τον ομηρικό κόσμο είναι, επίσης, προφανής. Σε αυτό το απολαυστικό κεφάλαιο περιγράφεται η παραμονή των τεσσάρων φίλων κι ενός υπηρέτη τους στο κατεστραμμένο οχύρωμα.
Οι πέντε άντρες, μόλις φτάνουν στο έρημο προγεφύρωμα, κουνούν τα καπέλα στους συμπολεμιστές τους, που τους βλέπουν από το στρατόπεδο, κι αρχίζουν να γευματίζουν. Όμως, κάποια στιγμή, ο κίνδυνος για τον οποίο τους είχαν προειδοποιήσει γίνεται πραγματικότητα. Ένα εχθρικό απόσπασμα έρχεται με σκοπό να ανακατασκευάσει και να καταλάβει το οχυρό. Οι φίλοι πίνουν χωρίς να βιάζονται το κρασί τους κι έπειτα παίρνουν θέσεις σε κάποια ανοίγματα του γκρεμισμένου τείχους. Όταν οι εχθροί πλησιάζουν σε απόσταση βολής, η ιπποτική τους ηθική δεν τους επιτρέπει να πυροβολήσουν αιφνιδιαστικά. Έτσι, ο Άθως βγαίνει απ’ το σημείο κάλυψης και χαιρετά ευγενικά τους αντιπάλους. Έπειτα προτείνει να τους αφήσουν να ολοκληρώσουν το γεύμα τους και να ξαναπεράσουν αργότερα (!) ή, αν τους ενδιαφέρει, να εγκαταλείψουν τους στασιαστές και να ανέβουν να πιουν ένα ποτήρι κρασί μαζί τους. Η απάντηση των αντιπάλων είναι τέσσερις πυροβολισμοί.
«Φυλάξου Άθω… Δεν βλέπεις πως σε σημαδεύουν;» φωνάζει ο Ντ’ Αρτανιάν.
«Το βλέπω, το βλέπω» λέει ο Άθως. «Μα οι αστοί σημαδεύουν πολύ άσχημα και δε θα με πετύχουν » συμπληρώνει, αποκαλύπτοντας πίστεις και προελεύσεις.
Ακολουθεί μια ωραία περιγραφή του τρόπου με τον οποίο οι τέσσερις φίλοι μαζί με τον υπηρέτη Γκριμό καταφέρνουν να κρατήσουν το οχυρό για όσο χρόνο έχουν στοιχηματίσει. Έχοντας πια κερδίσει το στοίχημα και αφήνοντας τους στρατιώτες της Ροσέλ με αρκετούς νεκρούς, οι σωματοφύλακες εγκαταλείπουν το οχύρωμα και οπισθοχωρούν προς το στρατόπεδό τους. Ωστόσο, ξεχνούν τη σημαία τους! Ο Άθως, περνώντας ανάμεσα από χαλάζι εχθρικών πυρών, επιστρέφει και προλαβαίνει να πάρει το λευκό λάβαρο με τους χρυσοκέντητους κρίνους, πριν αυτό πέσει σε εχθρικά χέρια.Παρά τη λεπτή ειρωνεία που διαπερνά τον λόγο του Δουμά και χαρίζει στο κείμενο μια ευχάριστη ελαφρότητα, το επικό και ηρωικό πνεύμα που ανέδειξε η αφήγηση του Ομήρου στον δυτικό κόσμο παραμένει και σ’ αυτό το έργο αναλλοίωτο. Πολύχρωμες, εντυπωσιακές εικόνες δράσης και περιπέτειας συμπλέκονται με τις αξίες του αρχέγονου ηρωισμού, που αποτελούν τον πυρήνα της προνεωτερικής γαλλικής ιστορίας. Θάνατος και χαρά της ζωής χορεύουν σφιχταγκαλιασμένοι. Η μάχη και η δράση δεν αντιμετωπίζονται ως αναγκαίες συνθήκες αλλά αντιθέτως λατρεύονται καθαυτές, όπως και στην κοινωνία του Ομήρου. «Οι τρεις σωματοφύλακες» του Δουμά αποτελούν αναμφίβολα το έπος της νεώτερης γαλλικής λογοτεχνίας.
Οι Έλληνες έζησαν και άνθισαν σε έναν κόσμο γεμάτο μύθους, μέχρις ότου ανατράπηκαν από τους Σοφιστές, και μετά απ’ αυτούς από ξεριζωμένους ανατολίτες κοσμοπολίτες που συνέρρευσαν στην Ελλάδα και τελικά την κατέστρεψαν . Οι Γάλλοι της εποχής των «τριών σωματοφυλάκων» έζησαν σε ένα κόσμο που οι κοινωνικοί δεσμοί ήταν γνήσιοι και η συνεργασία ενστικτώδης. Μερικά χρόνια αργότερα οι απόγονοι των αρχαίων Σοφιστών, με βασικό κέντρο δράσης τους την Γαλλία της εποχής του Διαφωτισμού, κατάφεραν να υπονομεύσουν σε πανευρωπαϊκό επίπεδο εκείνο τον κόσμο και να τον αντικαταστήσουν τελικά με τη Νεωτερικότητα των κοινωνικών συμβολαίων, των συνενώσεων για χάρη του κέρδους, των κοσμοπολιτικών βελασμάτων και των αφηρημένων κίβδηλων δικαιωμάτων.Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένοι που πιστεύουν ότι ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές της ανθρώπινης παρακμής οι εθνικοί οργανισμοί αναπτύσσουν αντισώματα. Πρόκειται για τους ανθρώπους που δεν απατώνται. Για εκείνους που μπορούν να ακούσουν την μουσική της πρωταρχικής αυθεντικότητας των πραγμάτων. Για εκείνους που διακρίνουν την ταυτότητα τρόπων και συμπεριφορών από την αχλή των βασιλείων της αυγής του κόσμου στις επάλξεις των μεσαιωνικών κάστρων και από τη θυελλώδη ζωή των προνεωτερικών ευπατρίδων στους χάρτινους κόσμους της νεώτερης λογοτεχνίας του φανταστικού.
Ας ελπίσουμε ότι οι καιροί του μέλλοντος θα είναι δικοί μας…
Σταμάτης Μαμούτος, πρόεδρος Φ.ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.
- Σχόλια σε αυτή την ανάρτηση :
Ο/Η Χάρης είπε...
Από τα all time classic του Σταμάτη
Δευτέρα, 02 Ιούλιος, 2012
Ο/Η Δημήτρης Αργασταράς είπε...
Ένα καταπληκτικό άρθρο.
Χαρακτηριστικό της μοναδικής, ιδιαίτερης ματιάς του Σταμάτη...
Τρίτη, 03 Ιούλιος, 2012
Ο/Η PALADIN είπε...
Σάλπισμα ρομαντισμού! Πολύ δυνατό κείμενο...
Όσον αφορά στους μελλοντικούς καιρούς, δεν υπάρχει ελπίδα αποτυχίας να ξαναβρούμε το χαμένο βασίλειο...
Καλπάζουμε μανιασμένα απάνω στους ανέμους του πεπρωμένου!
Τετάρτη, 04 Ιούλιος, 2012
Ο/Η Γιάννης Παπαδημητρόπουλος είπε...
Καταπληκτικό κείμενο, πολύ σοβαρή ανάλυση και η επιτομή της διακειμενικότητας που μας έλεγαν και οι φιλόλογοι στο σχολείο. Επίσης πολύ εξειδευμένη και ποιητική φρασεολογία, που δεν ενδείκνυται για αμύητους!
Είναι πραγματικά πολύ κοντά το ομηρικό ιδεώδες με το ήθος των 3 Σωματοφυλάκων, ειδικά αν προσθέσουμε το γεγονός οτι ο Άθως, ο Πόρθος και ο Άραμις είναι και οι τρεις στην πραγματικότητα ευγενείς, που για τους δικούς του λόγους ο καθένας έχουν επιλέξει να κρύψουν την ταυτότητά τους. Έτσι αντανακλούν και τους Ομηρικούς ήρωες, που όλοι τους είναι βασιλείς ή ειδάλλως με κάποιον τρόπο αγγλιστί nobleborn. Παραφωνία αποτελεί ο Γασκώνος χωρικός Ντ' Αρτανιάν, που όμως κερδίζει δικαιωματικά τη θέση του ανάμεσα στους ευγενείς και μετεξελίσσεται στον πιό έμπιστο αξιωματικό του βασιλιά στο σίκουελ, ας το πούμε το υπέροχο "Σιδηρούν Προσωπείον".
Πολύ καλή σκέψη αυτή η διακειμενική προσέγγιση και ελπίζω να επεκταθεί και σε άλλα λογοτεχνικά έργα.
Υ.Γ. Στμάτης σταθερή αξία!
Πέμπτη, 05 Ιούλιος, 2012
Ο/Η Ανώνυμος είπε...
Πολύ καλό κείμενο Σταμάτη. Συμφωνώ με τον Γιάννη πως πρέπει να προσεγγιστούν και άλλα έργα στα πλαίσια της διακειμενικής προσέγγισης. Χαιρετισμούς!
Κιμμέριος
Κυριακή, 08 Ιούλιος, 2012
Ο/Η Σταμάτης Μαμούτος είπε...
Συναγωνιστές, ζήτω ο πόλεμος!
Υγ. Γιάννη, μην μου τον αδικείς τον Νταρτανιάν. Είναι "γασκώνικο, ξερό κεφάλι" αλλά έχει κι αυτός λόγους να υπερηφανεύεται για την γενιά του.
Τρίτη, 10 Ιούλιος, 2012