του Αχιλλέα
Από την αφήγηση του Άβελ και του Κάιν μέχρι και τον σύγχρονο κόσμο οι άνθρωποι αντιμάχονται και πολεμούν για να επικρατήσει η δική τους άποψη, η δική τους οπτική και κοσμοθεωρία. Ορισμένες στάσεις ζωής των ανθρώπων, που πηγάζουν από τις πρωταρχικές τους οπτικές, πολλές φορές ενσαρκώνονται σε ταινίες, θεατρικές παραστάσεις, βιβλία και κόμικ με πολύ όμορφα αποτελέσματα για το κοινό. Οι ήρωες των αφηγήσεων συνήθως αποτελούνται από αρχέτυπα, όπως τα είχε αναλύσει ο Κάρλ Γιούνγκ, και η διαλεκτική τους σύγκρουση συνδέεται με τις έννοιες του Απολλώνιου και το Διονυσιακού στοιχείου. Δηλαδή, όπως ανέλυσε και ο Νίτσε, ανάμεσα σε δυνάμεις που εμπεριέχουν στοιχεία τάξης και άλλες που εμπεριέχουν στοιχεία του χάους. Σε αυτό το άρθρο θα μελετήσουμε αναλυτικά κάποιους κακούς του κινηματογράφου που εμφανίστηκαν σε πρόσφατες ταινίες του εικονογραφημένου ήρωα Batman, οι οποίοι, όμως, περνάνε μηνύματα τα οποία, εάν ειδωθούν με ένα αναλυτικότερο μάτι, μας δείχνουν ότι πίσω από ένα «τέρας» μπορεί να κρύβεται μια αλήθεια. Και η αλήθεια, για εμάς τους νεοπλατωνικούς ρομαντικούς, δεν μπορεί να είναι ποτέ «κακή».
Στην ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν, Batman Begins(2005), βλέπουμε την οργάνωση η οποία εκπαιδεύει τον Μπρούς Γουέιν, την League of Shadows, να εδρεύει κάπου στα Ιμαλάια. Η οργάνωση αυτή έχει παραδοσιοκρατικά γνωρίσματα, καθώς πιστεύει στην κυκλική κίνηση της ιστορίας, όπως και ο Oswald Spengler. Η οργάνωση υπάρχει από την αρχαιότητα και έργο της είναι να σπρώχνει τις κοινωνίες που βρίσκονται στο ναδίρ τους προς την ολοκληρωτική καταστροφή και να προετοιμάζει την μετέπειτα αναγέννηση τους. Αρχηγός της είναι ο Ρας Αλ Γκούλ, ο οποίος είναι και ο εκπαιδευτής του Μπάτμαν.
Ο Αλ Γκούλ θυμίζει έναν, ιδωμένο μέσα απ’ το πρίσμα του ρομαντικού «κακού», μεσαιωνικό ιππότη, που βρίσκεται σε μια ιερή αποστολή. Στόχος της αποστολής του είναι η συνέχιση της ανθρώπινης ιστορίας, μέσω της καταστροφής του Γκόθαμ. Ο Αλ Γκουλ είναι θεματοφύλακας της κυκλικής ροής της ιστορίας, που υποστηρίζει ότι κάθε εποχή έχει την περίοδο δημιουργίας, εκείνη της ακμής και της παρακμής της, για να επακολουθήσει η τελική και ολοκληρωτική καταστροφή της (γνωστή στην ινδική παράδοση και ως Kali Yuga), προκειμένου να επέλθει μία καινούργια χρυσή εποχή.
Προφανώς ο Μπάτμαν τον εμποδίζει επιτυχώς και, μέσω της τελικής τους αναμέτρησης, το Γκόθαμ σώζεται και το κατεστημένο παραμένει αλώβητο. Αλλά και ο Μπάτμαν δεν είναι απλώς υπερασπιστής του μέσου όρου. Η υπεράσπιση της Γκόθαμ βασίζεται σε συναισθηματικούς λόγους, που προσκρούουν στην αταλάντευτη αναπαραγωγή της παλαιάς αντίληψης. Ο Ίων Δραγούμης μάλλον θα είχε πολλά να πει γι αυτή την διαλεκτική ανάμεσα στην ρομαντική παραδοσιοκρατία και την παλαιά παράδοση.
Στο μανιφέστο Ελληνικός Πολιτισμός ο παραδοσιοκράτης εθνικιστής Ίων Δραγούμης είχε γράψει τα εξής: Συντηρητικό στοιχείο είναι η παράδοση και προοδευτικό η δημιουργία. Όπως στα άτομα το μνημονικό πλάθει και διατηρεί το εγώ τους, έτσι και στα έθνη η παράδοση. Χωρίς αυτήν δε θα ήξεραν τον εαυτό τους […] δε θα ένοιωθαν πως είναι ένα και όμοιο με τα περασμένα. […] Κανείς ας μην αναθεματίζει τη συντηρητικότητα. Κανείς ας μην περιφρονεί την προοδευτικότητα. Για το έθνος και τα δύο στοιχεία είναι απαραίτητα. Κάθε στιγμή της ζωής του θα κυτάζει λυγίζοντας και προς τα […] περασμένα που είναι δικά του και προς τα μελλόμενα, που και αυτά δικά του θα είναι. Δύναμη και συστατικό στοιχείο του έθνους η παράδοση, δύναμη και συστατικό του η δημιουργία. Συνταιριάζοντάς τες όπως ξέρει θα ζήσει όπως μπορεί[1]. Αν δούμε την διαμάχη Μπάτμαν και Ρας Αλ Γκοθλ μέσα από την οπτική του Δραγούμη, θα αντιληφθούμε μια λεπτή διάκριση ανάμεσα στην (αταλάντευτη) παράδοση, που εκπροσωπεί ο Ρας Αλ Γκουλ και την ρομαντική παραδοσιοκρατία, την οποία εκπροσωπεί ο Μπάτμαν. Ο παραδοσιοκράτης είναι εμβαπτισμένος στα νάματα της παράδοσης, αλλά διαθέτει και την έμφυτη φαντασία που του επιτρέπει να δημιουργεί τους ιστορικούς προσανατολισμούς, όπως είχε υποστηρίξει ο Τόμας Καρλάιλ στην θεωρία περί των ηρώων. Το πρόβλημα στην περίπτωση της ταινίας είναι, βέβαια, ότι ως παραγωγή των Η.Π.Α έπρεπε να έχει ένα happy end. Έτσι, ο παραδοσιοκράτης Μπάτμαν αναγκάστηκε να σώσει ένα σάπιο σύτημα μιας διεφθαρμένης πόλης.
Συνεχίζοντας θα ασχοληθούμε με τον Τζόκερ από την δεύτερη ταινία της τριλογίας το The Dark Knight (2008). Ο Τζόκερ σίγουρα παρουσιάζεται ως ένα σαδιστικό τέρας, το οποίο θέλει να δει τον κόσμο του Γκόθαμ να καίγεται. Αλλά μήπως υπάρχει κάτι πίσω από το μεικ απ του κλόουν; Το γεγονός ότι ο Τζόκερ χρησιμοποιεί φανταχτερά χρώματα για να κρύψει το πρόσωπο του ενώ ταυτόχρονα κινείται σαν μανιακός μέσα σε μια πόλη τον μετατρέπει σε έναν πραγματικό Διόνυσο και ουσιαστικά σε έναν αρχαίο Έλληνα ηθοποιό. Ας μην ξεχνάμε ότι όπως αναφέρεται και στο βιβλίο του Νίτσε Διόνυσος κατά Εσταυρωμένου, ο αρχαίος Έλληνας ηθοποιός φορούσε πολλαπλές φορεσιές, μάσκα, ψηλά παπούτσια και πολλές φορές φανταχτερά καπέλα. Επίσης ήταν αναγκασμένος να βρίσκεται επί σκηνής για ώρες και να κάνει όλα τα παραπάνω με στεντόρεια φωνή για να μπορεί να ακούγεται στο κοινό. Ακόμη περισσότερο οι ηθοποιοί της μεσαιωνικής δύσης, οργάνωναν παραστάσεις που πραγματοποιούνταν εν κινήσει, μέσα στους δρόμους των πόλεων. Ο Τζόκερ της ταινίας είναι ένα πλάσμα ανάμεσα στο υπαρκτό και το ασυνείδητο. Ένας φαρσέρ-αρτίστας αντι-υλιστής, που δεν πιστεύει στα υλικά αγαθά και την συσσώρευση πλούτου ενώ το τελικό του σχέδιο είναι η καταστροφή του παρόντος κόσμου έτσι ώστε να γεννηθεί ένας καινούργιος. Πιο χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του όταν αναφέρει ότι το Γκόθαμ «χρειάζεται ένα καλύτερο επίπεδο εγκληματία» ενώ ταυτόχρονα βάζει φωτιά σε μία τεράστια στοίβα από χρήματα.
Επίσης εντύπωση προκαλεί το ότι όταν φυλακίζεται καμία υπηρεσία δεν μπορεί να βρει το οτιδήποτε για τον ίδιο. Δεν έχει όνομα, στοιχεία κατοικίας, φορολογική δήλωση ενώ και τα ρούχα του είναι φτιαγμένα από τον ίδιο. Ουσιαστικά είναι ένας πολίτης ο οποίος δεν υπάρχει. Μπορούμε να διανοηθούμε την απίστευτη ελευθερία αυτής της κατάστασης; Ο Τζόκερ είναι ένας άνθρωπος που έχει γυρίσει την πλάτη του όχι μόνο στον πολιτισμό του καπιταλιστικού Γκόθαμ αλλά και στον ναρκισσισμό της εποχής μας. Την ίδια στιγμή που όλοι θέλουν να είναι κάποιοι προκρίνοντας έναν φιλελεύθερα υλιστικό ατομικισμό ο Τζόκερ αποφάσισε ότι δεν θέλει να είναι τίποτα παρά μόνον ελεύθερος. Στην πραγματικότητα δεν θέλει να νικήσει, αλλά να παρασύρει το Γκόθαμ σε μια δύνη χάους από την οποία θα προκύψει, μέσω δαρβινικών προϋποθέσεων, ένας νέος κόσμος και ένας καινούριος τύπος ανθρώπου. Ο ηθοποιός-εγκληματίας προσδοκά μια τραγική κάθαρση, αρκεί να είναι ποτισμένη στο αίμα. Εκφράζει κι αυτός, τρόπον τινά, με έναν δικό του τρόπο την απελευθερωτική εκδοχή του ρομαντικού «κακού».
Μια από τις σημαντικότερες σκηνές της ταινίας είναι όταν ο Μπάτμαν έχει κλειδωθεί με τον Τζόκερ στο γραφείο ανάκρισης και προσπαθεί να του εκμαιεύσει πληροφορίες με την βία. Ο Τζόκερ, καθώς δεν φοβάται τον θάνατο, είναι ανένδοτος και αστειεύεται με τον Μπάτμαν, ο οποίος μην ξέροντας πως να τον διαχειριστεί έχει χάσει προ πολλού τον έλεγχο. Ο Τζόκερ, σε μια επίδειξη ελιτισμού του λέει χαρακτηριστικά, «μην συμπεριφέρεσαι σαν και αυτούς, δεν είσαι σαν και αυτούς! Όταν τελειώσεις μαζί τους θα σε πετάξουν σαν να είσαι λεπρός...». Αυτό αποτελεί μια αλήθεια του χρηστικού καπιταλιστικού παρόντος.
Ακόμη ένας σημαντικός χαρακτήρας της τριλογίας του Νόλαν είναι ο Μπέιν, από την τρίτη και τελευταία ταινία The Dark Knight Rises (2012).Ο Μπέιν είναι ένα ξεκάθαρο παράδειγμα αναρχικού αριστοκρατικού πνεύματος. Είναι ένας χαρακτήρας ο οποίος ζει και λειτουργεί πέραν της ιστορίας, όπως πολλοί χαρακτήρες ρομαντικών διηγημάτων και κόμικ. Ένας πραγματικός νιτσεϊκός «υπεράνθρωπος», ο οποίος υπάρχει πέραν του καλού και του κακού. Προφανώς είναι και αυτός ,όπως και ο Τζόκερ, υπεράνω χρημάτων, αλλά εκμεταλλεύεται ανθρώπους με πολλά χρήματα ,όπως και ο Τζόκερ, για να φέρει την αποστολή του εις πέρας. Ο Μπέιν δεν τρέφει ζήλια απέναντι στον οικονομικό άνθρωπο, αλλά οίκτο. Η αντιμετώπιση του απέναντι στα υλικά αγαθά της μπουρζουαζίας του Γκόθαμ είναι αριστοκρατική. Η πιο χαρακτηριστική σκηνή είναι όταν ο ίδιος εισβάλλει στο χρηματιστήριο. Ένας χρηματιστής, ο οποίος πιστεύει ότι έχει να κάνει με έναν απλοϊκό εγκληματία, του λέει «εδώ δεν υπάρχουν χρήματα για να κλέψεις!» στο οποίο ο Μπείν ερωτά «τότε γιατί είστε εδώ;». Σε μια ακόμη παρόμοια σκηνή ένας άνθρωπος του χρήματος του λέει «σου έχω δώσει τόσα λεφτά...» και ο Μπέιν του διερωτάται ειρωνικά «και αυτό σου δίνει εξουσία επάνω μου;». Πρόκειται για άλλον ένα εχθρό του Μπάτμαν που ζει σχεδόν ασκητικά και θέλει να σπρώξει τον κόσμο στο κενό προκειμένου να εκπληρώσει την ροή της κυκλικής ιστορίας. Μια ροή που το αστικό κατεστημένο του Διαφωτισμού αποκρούει συστηματικά.
Παρατηρεί κανείς ότι το Hollywood μας έχει πει πολλές αλήθειες, οι οποίες συνήθως όμως μεταφέρονται στην οθόνη από στόματα τεράτων. Το ζήτημα είναι να αποκτήσει ο θεατής την απαραίτητη καλλιέργεια που θα του δώσει την βαθύτερη ματιά, η οποία θα τον βοηθήσει να τα συλλάβει. Και για να συλλάβει κανείς τις αλήθειες των ηττημένων πρέπει να έχει αντιληφθεί την πλατωνική καλοσύνη του ρομαντικού «κακού».
[1] ΙΩΝΟΣ ΔΡΑΓΟΥΜΗ, ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΦΙΛΟΜΥΘΟΣ, ΑΘΗΝΑ, 1993, σελ. 89-90.
Σχόλια:
Εξαιρετικό άρθρο. Πάντα πίστευα ότι ο Batman είναι ένας ρομαντικός εισοδιστής που προσπαθούσε να θεραπεύσει μια κοινωνία σε βαθιά παρακμή, περισσότερο σαν συστημικός παράγοντας. Ο Ra's al Ghul είναι σαφώς ένας βαθύτατα νιτσεικός/εβολιανός χαρακτήρας. Ο Joker του Nolan, πιστεύω ότι διακατέχεται από έναν έντονο νιχιλισμό τον οποίο ενίοτε ντύνει με έναν ιδεολογικό μανδύα, αντίθετα με το γνωστό Arthur Fleck/Joker που παραπέμπει σε έναν προυντονικο αναρχισμό. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και η προσέγγισή σας στο χαρακτήρα Bane, έχω ωστόσο τη γνώμη ότι οι όποιες αρετές του χαρακτήρα εκμηδενίζονται όταν αποφασίζει ότι στο δικό του Gotham, οι αποφάσεις θα λαμβάνονται με κριτήρια ποσοτικά και όχι ποιοτικά (λαϊκά δικαστήριά κλπ) Ήθελα επίσης να πω προσθέσω ότι η σκηνή της μάχης των αστυνομικών στην τρίτη ταινία, μου θύμισε πολύ έντονα διηγήσεις από τη μάχη του στρατοπέδου Μακρυγιάννη, στα Δεκεμβριανά του '44.
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...
Σωστές επισημάνσεις!
Ο Πατριάρχης είπε...Ήτο αναμενόμενο ότι θα παρακολουθούσατε κινηματογραφικές παραγωγές που υποθάλπουν τον σατανισμόν και προβάλουν φρικιά! Αλλά τι να περιμένει κανείς από θιασώται του συνομιλητή των κομμουνιστών Ίωνος Δραγούμη. Ενός ανδρός που πολέμησε την εκδοχίν της καθαρευούσης ημών γλώσσης.
Εγώ, τουναντίον, παρακολουθώ την ηθικοπλαστική αστυνομική σειράν "Κότζακ" του ελληνογενούς αστέρα Τέλη Σαβάλα. Επιπλέον, το πιο αγαπητό μου κινηματογραφικό έργο είναι ο "Χαφιές", με τον Ζαν Πωλ Μπελμοντό.
Ο/Η Ανώνυμος είπε...Σταθερά απολαυστικός ο πατριάρχης
Ενδιαφέρουσες επισημάνσεις.
Πράγματι, που και που, στον εμπορικό κινηματογράφο βρίσκει κανείς και ταινίες που στύβουν και βασανίζουν το μυαλό, καταλαμβάνουν τη σκέψη, όπως το Pandorum, The Day the Earth Stood Still, το Devil's Advocate, Fight Club, The Eagle of the Ninth, Cast Away, σε αντίθεση με τα συνήθη σενάρια με ληστείες και στυλάτους γκάνγκστερς, και τους καλούς καουμπόηδες εναντίον των σατανικών εξωγήινων.
Η τελευταία τριλογία του Batman σίγουρα συγκαταλέγεται στις πρώτες, σε αντίθεση με τις προηγούμενες ταινίες που ήταν καρτουνίστικες, ή ακριβέστερα παιδιάστικες, αφού το παλιό noir cartoon ήταν αρκετά cult.
Προσωπικά, νομίζω πως ο χαρακτήρας του Batman αντιπροσωπεύει την Πίστη· την πίστη στην Πατρίδα, την πίστη στην Πολιτεία και την Δικαιοσύνη, ακόμη και την πίστη στον Άνθρωπο, μέχρι σημείου "σιωπηλής αυταπάρνησης", και επίσης, πως "ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα".
Ίσως, ο Batman, να αντιπροσωπεύει την έτερη κοσμοθεώρηση πως από αρχής καταβολής κόσμου υπάρχει ίσο ποσό καλού και κακού, και πως οι μύθοι περί "χρυσής εποχής" και "πλατωνικών πολιτειών" να έχουν πλαστεί για να εμπνέουν τον (σκεπτόμενο) άνθρωπο στην μάχη κατά της φθοράς και του αποπροσανατολισμού (βλ. Μάρκος Αυρήλιος, Ράμανα Μαχάρσι).
Δεν υπάρχει απόλυτο καλό και απόλυτο κακό στις ιστορίες αυτές. Κοσμοθεωρίες με τα δυνατά τους αιτήματα και τις παραφορές τους συγκρούονται όπως στις αρχαίες τραγωδίες.
Νομίζω, επίσης, πως άξιζε μνημόνευσης και η τραγική φιγούρα του Two-Face.