Το βιβλίο του Παρασκευά Ματάλα που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τον τίτλο Κοσμοπολίτες εθνικιστές. Ο Μωρίς Μπαρρές και οι ανά τον κόσμο μαθητές του παρουσιάζει ενδιαφέρον. Πρόκειται για μια απ’ τις πλέον διεισδυτικές μελέτες της πολιτικής σκέψης των εθνικιστών νεορομαντικών διανοητών της γενιάς του 1890. Ωστόσο διατηρούμε επιφυλάξεις για ορισμένα συμπεράσματα που εξάγει. Τόσο η γενικότερη μεθοδολογική προσέγγιση όσο και ορισμένες επιμέρους διαπιστώσεις χωρούν συζήτηση. Προς το παρόν, λόγω έλλειψης χρόνου, δεν θα παραθέσουμε εκτενείς προβληματισμούς και διαφωνίες με αφορμή ορισμένα συμπεράσματα του Ματάλα. Θα περιοριστούμε, αναγκαστικά, σε μια μινιμαλιστική τομή που εστιάζει σε ένα εξ αυτών των συμπερασμάτων για τα οποία εκτιμούμε ότι χρειάζεται επιπλέον συζήτηση. Ενδεχομένως σε μεταγενέστερα άρθρα να εξετάσουμε και τα υπόλοιπα. Για αρχή θα δούμε το ζήτημα της απαρχής της σχέσης του Ίωνος Δραγούμη με την ιδεολογία του εθνικισμού.
Ο Ματάλας επισημαίνει ότι εκείνο που έστρεψε τον Ίωνα προς τον εθνικισμό ήταν η γνωριμία με τον Μπαρρές που πραγματοποιήθηκε, ίσως με μεσολάβηση του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, την άνοιξη του 1900. Ο Δραγούμης ξενάγησε τον Μπαρρές στις εξορμήσεις του στην Αθήνα και τα Μέγαρα. Μέχρι τότε ο Δραγούμης δεν είχε εκφράσει κάποιο ξεκάθαρα ιδεολογικό στίγμα και έδειχνε να υιοθετεί έναν ατομικιστικό οικουμενισμό. Μετά την γνωριμία με τον Μπαρρές ο Δραγούμης μυήθηκε στον ρομαντικό εθνικισμό.
Ο Ματάλας υποστηρίζει ότι,
«η συνάντηση με τον Μπαρρές υπήρξε λοιπόν καθοριστική για τον Δραγούμη. Δεν σημαίνει όμως αυτόματα και τον προσηλυτισμό του στον εθνικισμό. Οι συζητήσεις τους στην Αθήνα δεν φαίνεται να αφορούν τέτοια ζητήματα. Οι καταχωρήσεις του ημερολογίου έχουν να κάνουν περισσότερο με τον ίδιο τον Μπαρρές παρά με τις πολιτικές του ιδέες. Άλλωστε, όπως είδαμε, ο ίδιος ο Δραγούμης θα προσδιορίσει την έναρξη της «εθνικιστικής περιόδου» του δύο χρόνια αργότερα, στα 1902. Τότε είναι που ο Μπαρρές του έστειλε, μέσω της Mabel Dunlop, το βιβλίο του για τον εθνικισμό που μόλις είχε κυκλοφορήσει».[1]
Το βιβλίο του Μπαρρές ήταν το Scenes et doctrines du nationalisme. Ο Ματάλας δίνει έναν χρήσιμο προσανατολισμό όσον αφορά περιοδολόγηση των ιδεολογικών διαδρομών του Δραγούμη αλλά μάλλον χρειάζονται επιπλέον επισημάνσεις για να έχουμε μια πιο καθαρή εικόνα της. O ίδιος ο Δραγούμης αναφέρθηκε στο έτος 1902 ως αφετηρία της εθνικιστικής του περιόδου. Όμως, όπως ο ίδιος ο Ματάλας επισημαίνει, είναι μεθοδολογικά ασφαλές να ερευνούμε αν όντως ισχύουν αυτά που οι διανοητές αναφέρουν για τις ζωές τους. Τίποτε δεν αποκλείει να έχουν παραβλέψει, να έχουν λησμονήσει ή ακόμη και μπερδέψει κάτι που αφορά τους ίδιους. Η ολοκληρωμένη μεταστροφή του Δραγούμη στον αντιδιαφωτιστικό πολιτικό Ρομαντισμό μπορεί πράγματι να χρειάτηκε κάποιο χρόνο ωστε να συντελεστεί. Ωστόσο υπάρχουν ημερολογιακές σημειώσεις, που ο Ματάλας μάλλον δεν έχει λάβει υπόψη του, οι οποίες δείχνουν ότι η ζύμωση του Δραγούμη με τις εθνικιστικές ιδέες ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά την γνωριμία με τον Μπαρρές.
Το πρώτο εθνικιστικό κείμενο του Ίωνος Δραγούμη δεν γράφτηκε το 1902 ή μεταγενέστερα. Ήταν η ημερολογιακή αναγραφή της 10ης Οκτωβρίου του 1900. Σε αυτήν ο Δραγούμης, εκφράζοντας την ιδεολογία του ιδεαλιστικού ρομαντικού εθνικισμού, άρχισε να αναζητά τρόπους ώστε να ενώσει το ελληνικό έθνος προς την αναζήτηση ενός βαθύτερου ιστορικού σκοπού.
«Προς τούτο χρειάζεται το κεντρί που πρέπει να υπαινίξη, να κεντρίση τους Έλληνας (τους επάνω), να τους δείξη ότι υπάρχει μέσα τους κρυμμένη αυτή η τάσις προς το υψηλότερο, αυτή η τάσις προς το βγάλσιμο του ζουμιού της υπάρξεώς των ως ελληνικής […] που κοιμώνται. Αι δυνάμεις μας μένουν νεκραί γιατί δεν έχουν συναίσθησιν εαυτών και δεν συμπηγνύονται εις τρόπον ώστε να εκρηχθούν. […] Τότε θα βράσουν και απ’ το βράσιμο θα βγει η συνισταμένη τους και αυτή θα είνε η τάσις η γενική προς το ενιαίον ιδεώδες, του μεγαλείου του γένους.
Το βιβλίον αυτό θα χρησίμευε εν μέρει ως το ζητούμενο κεντρί, χωρίς να φαίνεται πως είνε. Ένα βιβλίο που να ενώση όλων την προσοχή των Ελλήνων, όλων, που διαβάζουν, και όταν το διαβάζουν, τουλάχιστον αυτήν τη στιγμή του διαβάσματος […] να αισθάνωνται πως απευθύνεται εις αυτούς, πως είνε Έλληνες, να αισθάνωνται δηλαδή σαν ένα αίσθημα, μία τάσι»[2].
Είναι σαφές ότι εκείνη την μέρα ο Δραγούμης είχε αποφασίσει πως χρειαζόταν ένας Έλληνας Μπαρρές. Και δεν θα αργούσε να αναλάβει ο ίδιος αυτό τον ρόλο.
[1] Παρασκευάς Ματάλας. Κοσμοπολίτες εθνικιστές. Ο Μωρίς μπαρρές και οι ανά τον κόσμο μαθητές του, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2021, σελ. 256.
[2] Αναγραφή 10ης Οτωβρίου 1910, στο Αρχείο Ίωνα Δραγούμη, Ίων Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου Α΄ (1895-1902), Ερμής, Αθήνα, 1988, σελ. 89
Σχόλια
Γιὰ μένα ἔχει ἐνδιαφέρον τὸ πώς διαμορφώνεται ἡ κοσμοθέαση τοῦ κάθε ἀνθρώπου, ἰδίως τῶν πιὸ ἐπιδραστικῶν στοχαστῶν τῆς κάθε ἰδεολογίας. Θεωρῶ πώς πέραν τῆς ἀνατροφῆς, τῆς ἐκπαίδευσης καὶ τῆς πνευματικῆς καλλιέργειας, τὰ βιώματα κατέχουν ἴσως τὸν πλέον σημαντικὸ ῥόλο. Τί πιστεύετε;
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...Όλα είναι εξίσου σημαντικά. Σε αυτά να προστεθεί και μια εσωτερική εγγενή τάση που προδιαθέτει τους προσανατολισμούς. Όχι αυστηρά με ιδεολογικές συντεταγμένες. Αλλά στην γενική κατεύθυνση.
Κάποιος που είναι οραματιστής, έχει πλούσια φαντασία και άλλα τέτοια έμφυτα γνωρίσματα θα έχει και πολύ περισσότερες πιθανότητες να υιοθετήσει την ρομαντική κοσμοθεώρηση. Αν ακολουθήσει την εθνικιστική ιδεολογία του Ρομαντισμού ή κάποιο άλλο ιδεολογικό ρομαντικό ρεύμα έχει να κάνει με όλα όσα παραθέτεις. Αλλά η γενικότερη τάση, ο πρώτος προσανατολισμός, έχει να κάνει και με το βαθύ εγώ του κάθε προσώπου.
Χωρίς να αποκλείεται κάποιος που δεν έχει αυτή την "προδιάθεση" να έρθει σε επαφή με τον Ρομαντισμό αν του κεντρίσουν το ενδιαφέρον κάποια στοιχεία του. Ή και το αντίστροφο. Κάποιος με "ρομαντική" προδιάθεση να μην βρει ποτέ τον δρόμο λόγω εκπαίδευσης, έλλειψης βιωμάτων, ανατροφής, τύχης ή ατυχίας κλπ.