του Κωνσταντίνου Γαβρόγλου
Αν κι έχουν απομείνει κάποια μνημεία για τη θέα των οποίων αξίζει να επισκέπτεται κανείς το κέντρο των Αθηνών, το σημερινό σύστημα εξουσίας φροντίζει να βάζει το χέρι του προκειμένου να τα αποδυναμώνει. Η Ακρόπολη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Σε όσους αρέσει να απολαμβάνουν το περπάτημα του στυλ Flâneur,ανάμεσα στους ανεκτίμητης αξίας αρχαιολογικούς χώρους των Αθηνών έχει γίνει ήδη αντιληπτή η πρόσφατη αλλοίωση της οπτικής δυναμικής του ιερού βράχου.
Πριν λίγο καιρό είδαμε τα εξουσιαστικά Μ.Μ.Ε να προβάλουν την επιλογή της κυβέρνησης να αντικαταστήσει τον παλιό νυκτερινό φωτισμό της Ακρόπολης. Όσοι είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι στις «καλλιτεχνικές παρεμβάσεις» της μεταμοντέρνας μας εποχής είχαμε αρχίσει να ανησυχούμε άμεσα. Μέχρι που αποδείχτηκε ότι οι λόγοι της ανησυχίας μας ήταν βάσιμοι. Η ακριβοπληρωμένη και πολυδιαφημισμένη αλλαγή του φωτισμού του ιερού βράχου αποδείχθηκε αδύναμη. Χλωμός, αδύναμος, νεκρικά οστεώδης ο νέος φωτισμός, αποδυνάμωσε την επιβλητικά ατμοσφαιρική ομορφιά του παλαιού φωτισμού.
Ελπίζουμε ότι οι πολιτικοί θα σταματήσουν εδώ τις παρεμβάσεις τους και δεν θα επιχειρήσουν στο μέλλον να δώσουν και καμιά μια «post industrial» εκδοχή στα κλασικά μας μνημεία. Ας θυμηθούμε όμως για ποιο μνημείο ομιλούμε.
Καταχωρήθηκε στην λίστα της παγκόσμιας κληρονομιάς σύμφωνα με τα κριτήρια 1, 2, 3, 4, 6, το 1987 και αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα πολιτιστικά αγαθά παγκοσμίως. Είναι σύμπλεγμα μνημείων. Τα μνημεία που περιλαμβάνει είναι ο ναός του Παρθενώνα, το Ερέχθειο, τα Προπύλαια, ο ναός της Αθηνάς Νίκης, το Βραυβρώνιο, ο ναός της Ρώμης και του Αυγούστου, το βάθρο του Αγρίππα, η πύλη Beule, το τείχος της Ακρόπολης, η χαλκοθήκη, και ο αρχαίος ναός της Αθηνάς. Όλα τα μνημεία δημιουργήθηκαν από αξιόλογους αρχιτέκτονες, όπως τον Ικτίνο, τον Καλλικράτη, αλλά και σπουδαίους γλύπτες όπως ο Αλκαμένης, ο Φειδίας, ο Αγοράκριτος, κ.α. Η ιστορία του συγκεκριμένου πολιτιστικού αγαθού ξεκινάει από τον 13ο αιώνα π.χ.. Η πολιτισμική του αξία ανέβηκε τον 8ο αιώνα π.χ, καθώς με το κτίσιμο του ναού της θεάς Αθηνάς απόκτησε θρησκευτική ταυτότητα. Η οικοδόμηση του ξεκίνησε τον 5ο αιώνα π.χ με αφορμή την νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών. Ο 5ος αιώνας είναι γνωστός και ως ο «χρυσός αιώνας». Για το χτίσιμο του χρησιμοποιήθηκε κυρίως ασβέστης.
Τα μνημεία της Ακρόπολης είχαν υποστεί μεγάλες φθορές οι οποίες προκλήθηκαν από την ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά και σε έναν συνδυασμό χημικών, φυσικών καταστροφών, αλλά και σεισμούς. Για την διατήρηση της ακεραιότητας και της γνησιότητας των μνημείων πραγματοποιήθηκαν διάφορες διεργασίες οι οποίες συνεχίζονται μέχρι και σήμερα. Η Ακρόπολη προστατεύεται ως αρχαιολογικό μνημείο από τον νόμο 3028/2002, νόμος που αφορά την προστασία της παγκόσμιας κληρονομιάς.
Γνωστός και ως ο οίκος της παρθένου η ο μεγάλος ναός της Αθηνάς. Ο Παρθενώνας είναι το σπουδαιότερο κτίριο της Ακρόπολης, συμβολίζει την τελειότητα στην αρχιτεκτονική και θεωρείται το αριστούργημα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Το κτίσιμο του ολοκληρώθηκε το 432 π.χ. Δημιουργήθηκε από τον Ικτίνο και τον Καλλικράτη και εκπροσωπεί τον δωρικό ρυθμό και την κλασσική αρχιτεκτονική. Με την πάροδο του χρόνου έχει υποστεί φθορές από φωτιές, βανδαλισμούς, αλλά και πολέμους. Την περίοδο της τουρκοκρατίας οι Ιταλοί προσπάθησαν να απαγάγουν κάποια μνημεία από το συγκεκριμένο πολιτιστικό αγαθό, ατυχώς όμως υπέστη αρκετές καταστροφές από τα στρατεύματα του Μοροζίνη που προκάλεσαν την εκτίναξη της πυρίτιδας. Το 1816 όσο η Αθήνα βρισκόταν υπό τον ζυγό της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο λόρδος Έλγιν αφαίρεσε τις δύο Καρυάτιδες, όπου μέχρι και σήμερα βρίσκονται στην συλλογή του βρετανικού μουσείου.
Έχουν γίνει προσπάθειες για τον επαναπατρισμό των μαρμάρων. Πρόκειται για το ψήφισμα του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου το 1999, το ψήφισμα πρυτάνεων των ελληνικών πανεπιστημίων το 2002, το ψήφισμα της βουλής Eλλήνων αντιπροσώπων, το ψήφισμα της βουλής των αντιπροσώπων της Νέας Ζηλανδίας και από την γερουσία της Χιλής το 2004, συμφωνία παγκοσμίου συνδέσμου για την επανένωση των γλυπτών του Παρθενώνα το 2006, αλλά και η δήλωση των υπουργών πολιτισμού των νοτιοανατολικών χωρών το 2002.
Το Ερέχθειο φιλοξενούσε τις Καρυάτιδες πριν την μεταφορά τους στο μουσείο της Ακρόπολης. Η κατασκευή του είναι αρκετά περίπλοκη καθώς τοποθετήθηκαν λίθοι προστάσεως προς το άνοιγμα της ανατολικής πλευράς του βάθρου. Επίσης κάποιος θα προσέξει μια ιδιομορφία στον λίθο 520 μορφής Γ. Έχει γομφωθεί από την ανατολική και βόρεια πλευρά, και στην συνέχεια γομφώθηκε στην ανατολική πλευρά. Η ιδιομορφία προέκυψε από την ανάγκη συγκράτησης του λίθου κατά τις δύο κατευθύνσεις λόγω της μορφής του. Την ίδια ιδιομορφία θα προσέξει κάποιος και στον λίθο 524. Η διακόσμηση στο εξωτερικό κυμάτιο έχει δομικό χαρακτήρα και προσαρμόζει το μέγεθος της κάθε λίθου.
Η διακόσμηση σταματά από το εγκάσειο τείχος προς το κεκρώπειο, και στην συνέχεια εμφανίζεται το κυμάτιο χωρίς την εξωτερική διακόσμηση, το ίδιο συμβαίνει και στην εσωτερική πλευρά. Ατυχώς όμως παρουσιάστηκαν προβλήματα αλλοιώσεως της συλλογής υλικού, ανάγκη αφαίρεσης όλων των σιδηρών συνδέσμων από τους λίθους, ανάγκη αποκατάστασης των επιφανειών δράσεως των λίθων, αλλά και η λανθασμένη τοποθέτηση των λίθων από την δεύτερη Καρυάτιδα προ της ανατολής. Τα συγκεκριμένα προβλήματα οδήγησαν στην αποσυναρμολόγηση των λίθων, αλλά και στην αφαίρεση των αγαλμάτων. Ακολούθησε επέμβαση για την επίστεψη της επιφάνειας εδράσεως των λίθων. Οι ουσιαστικότερες επεμβάσεις ήταν δύο, η αναστήλωση Πάκαρντ, και η αναστήλωση Μπαλάνου.
Η αναστήλωση Πάκαρντ πραγματοποιήθηκε την περίοδο 1846 1847. Ο Πάκαρντ πρόσθεσε δύο εντορμίες οι οποίες υποδέχονται σιδηρές συνδέσεις μορφής, και αυτό έγινε με σκοπό την συγκρότηση του συμπληρώματος από μάρμαρο. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εντορμία. Ο Μπαλάνος κατάργησε στην νοτιοανατολική γωνία το συμπλήρωμα που πρόσθεσε ο Πάκαρντ, και στην θέση του έβαλε μάρμαρο. Αντικατάστησε τις παλιές συσχέσεις με μεγάλες εντορμίες . Στην θέση των πλινθιδών επανατοποθέτησε ήδη μορφοποιημένες πλίνθους.
Τα Προπύλαια αποτελούνται από τα εξής μέρη, το κεντρικό τους τμήμα, την νότια πλευρά του νότιου τοίχου, την βόρεια πλευρά του βόρειου τοίχου. Επίσης δύο πολύ αξιόλογα σημεία που μπορεί να διακρίνει κάποιος είναι η στοά της νότιας πτέρυγας, αλλά και η Ιουστινιάνεια δεξαμενή στην βόρεια πτέρυγα. Τα διαχωρίζουμε σε τέσσερις χρονικές περιόδους, τα προπύλαια κατά την αρχαιότητα, τα προπύλαια μέχρι το τέλος της αρχαιότητας, τα προπύλαια κατά τον μεσαίωνα, τα προπύλαια κατά τους νεότερους χρόνους.
Αξιοσημείωτο όμως θα ήταν πρωτίστως να αναφερθούμε στα Προπύλαια του Μνησικλή, καθώς εκείνος είναι ο δημιουργός τους. Η κατασκευή τους ξεκίνησε το 437 π.χ και δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, σταμάτησε όμως το 432 π.χ. Τα Προπύλαια του Μνησικλή χωρίζονται σε τρία μέρη, τα κυρίως Προπύλαια, το κεντρικό τμήμα των Προπυλαίων, μια αίθουσα με προστώο, την βόρεια πτέρυγα των Προπυλαίων, την νότια πτέρυγα των Προπυλαίων, αλλά και δύο μικρούς χώρους, την βόρεια και την νότια κόγχη. Το κεντρικό κτίριο των Προπυλαίων είναι ένα κτίσμα, χτισμένο σε μορφή ορθογωνίου και αποτελεί την είσοδο στην Ακρόπολη. Η νότια πτέρυγα αποτελείται από μια στοά που κλείνεται ανατολικά με τοίχο, και καταλήγει στα δυτικά με δωρική παραστάδα. Τα Προπύλαια ως το τέλος της αρχαιότητας δεν υπέστησαν φθορά, διακοσμήθηκαν με αναθήματα. Το 174 π.χ κατασκευάσθηκε ένα ψηλό βάθρο στην μέση της νότιας πτέρυγας με σκοπό να τοποθετηθεί το άγαλμα του βασιλιά της Περγάμου. Κατά τον μεσαίωνα διατήρησαν το κεντρικό τους τμήμα ως προθάλαμο προσκυνητών των ναών της Ακρόπολης, και η νότια πτέρυγα διαρρυθμίστηκε σε μονόκλιτη βασιλική, και ως παρεκκλήσι και θα φιλοξενούσε άρχοντες. Κατά τους νεότερους χρόνους έχασαν το κεντρικό τους κτίριο το 1640 από την ανατίναξη της πυρίτιδας. Την σημερινή εποχή τα Προπύλαια έχουν χάσει το κεντρικό τους τμήμα, διατηρούν όμως κάποια ίχνη που δηλώνουν τις καινούργιες οικοδομικές φάσεις του μνημείου.
Στην νότια πλευρά του νότιου τοίχου διατηρούνται τα λείψανα του παλαιού πρόπυλου. Απέναντι από τον νότιο τοίχο των προπυλαίων είναι ο περίβολος Βραυβρώνιος που προχωρά προς τα βόρεια και επιστρέφει στα δυτικά. Επίσης παρατηρείται ένα πρόχειρο λάξευμα για την αφαίρεση αρχαίου μεταλλικού γόμφου. Σχετικά με την βόρεια πλευρά του βόρειου τοίχου, βλέπουμε την Ιουστινιάνεια δεξαμενή. Η νότια πτέρυγα των Προπυλαίων είναι περιορισμένη σε έκταση, το μόνο τμήμα το οποίο είναι αλλαγμένο είναι το δυτικό, καθώς είχαν αποσυντεθεί όλα τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία, πλέον όμως είναι αναστηλωμένο από τον Ορλάνδο. Η στοά της νότιας πτέρυγας είναι ο λεγόμενος φραγκικός πύργος ο οποίος χρονολογείται το 1670. Ο φράγκικος πύργος καλύπτει εσωτερικές επιφάνειες, αλλά και τους ανατολικούς κίονες. Στην βόρεια πτέρυγα αυτό που παρατηρούνται τα κονιάματα της περίφημης Ιουστινιάνειας δεξαμενής. Από τις αρχές του 19ου αιώνα στα προπύλαια πραγματοποιούνται επεμβάσεις συντήρησης των μνημείων, καθώς αρκετά είχαν υποστεί φθορές, οι επεμβάσεις συνεχίζουν μέχρι σήμερα.
Ο Ναός της Νίκης Αθηνάς βρίσκεται στον προμαχώνα της ακρόπολης. Από μια επιγραφή προκύπτει το συμπέρασμα πως είναι δημιούργημα του Καλλικράτη. Κτίστηκε την περίοδο 426 – 421 π.χ με σκοπό να αντικαταστήσει πρώιμους ναούς αφιερωμένους στην θεά Αθηνά, και είναι τοποθετημένος στην θέση όπου κατά την διάρκεια των μυκηναϊκών χρόνων υπήρχε πύργος του τοίχους που προστάτευε την είσοδο της ακρόπολης.
Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως τα σημαντικότερα μνημεία της Ακρόπολης είναι ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο, τα Προπύλαια, και ο Ναός της Νίκης Αθηνάς. Τα τέσσερα σπουδαιότερα μνημεία της είναι τα εξής. Ο Παρθενώνας, γιατί προβάλει τρεις ιδιαίτερους ρυθμούς της κλασσικής αρχιτεκτονικής, τον Δωρικό ρυθμό, και τον Ιωνικό ρυθμό, και αποτελείται από δεκαεπτά κίονες στις μακρές πλευρές, και 8 στις κοντινές. Το Ερέχθειο που φιλοξενούσε τις κόρες πριν την μεταφορά τους στο μουσείο της Ακρόπολης. Τα προπύλαια που φιλοξενούν δύο πολύ ιδιαίτερα πολιτιστικά αγαθά, την Ιουστινιάνεια δεξαμενή στην βόρεια πλευρά, αλλά και την στοά της νότιας πτέρυγας. Και ναός της Νίκης Αθηνάς, που χτίστηκε από τον Καλλικράτη και φιλοξενούσε το ξόανο της θεάς Αθηνάς μέχρι την στιγμή που ο ναός καταστράφηκε το 1686 από τους Τούρκους καθώς χρησιμοποίησαν τα μάρμαρα του ναού για να αντιμετωπίσουν τον βενετό Φραντσέσκο Μοροζίνι.
Η αναστήλωση του ναού ξεκίνησε το 1835 από τον Έντουαρτ Σάουμπερτ, από τον Λουδοβίκο Ρος, από τον Θεόφιλο Χάνσεν, και ολοκληρώθηκε από τον Κυριάκο Πιττάκη. Η τελευταία ανοικοδόμηση του μνημείου έλαβε χώρα την δεκαετία 2000 – 2010. Το καθένα από τα τέσσερα μνημεία αναδεικνύει στοιχεία της ελληνικής ιστορίας. Εν κατακλείδι όλα τα προαναφερόμενα παραδείγματα συντελούν στο γεγονός πως η ακρόπολη είναι ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά αγαθά παγκοσμίως.