Αριστείδης Χριστοφοράκης
Από την αρχή της παρουσίας του σε αυτό τον κόσμο ο χειμώνας ήταν πάντα κάτι που τρόμαζε τον άνθρωπο. Το κρύο, οι μεγαλύτερες νύχτες, η δυσκολία στην αναζήτηση τροφής και άλλες δυσχέρειες που προκαλεί το χειμερινό κλίμα φαίνεται ότι βοήθησαν στην καλλιέργεια αυτής της φοβίας. Αλλά και το σκοτάδι του χειμώνα αποτέλεσε πεδίο που ευνόησε τον ανθρώπινο νου να βιώσει μεταφυσικές εμπειρίες και να πλάσει μύθους. Από τις απαρχές του πολιτισμού, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, ο χειμώνας ήταν συνδεδεμένος με αφηγήσεις απόκοσμων μύθων που περιελάμβαναν ανθρώπους και θεούς του εκάστοτε πολιτισμού. Όπως έγραψε στο προηγούμενο άρθρο ο Σταμάτης ο μύθος δεν είναι το ψέμα μιας όμορφης αφήγησης. Ο μύθος περιλαμβάνει συμβολισμούς και αλήθειες. Ο μύθος αποτελεί ένα μεσοδιάστημα ανάμεσαστον κόσμο της υλικής εμπειρίας και σε εκείνον της όντως υπαρκτής Αλήθειας. Ομύθος είναι μια ροή της ουσίας του σύμπαντος προς τον κόσμο της ιστορίας.
Στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ο χειμώνας ήταν συνδεδεμένος με την απουσία της Περσεφόνης και την θλίψη της θεάς Δήμητρας. Τίποτα δεν μπορούσε να ευδοκιμήσει λόγω της θλίψης της θεάς. Αλλά ο χειμώνας ήταν συνδεδεμένος και με το χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του Ήλιου, όπου σηματοδοτούσε το χειμερινό ηλιοστάσιο. Αργότερα η γένεση του ήλιου συνδέθηκε με αυτή του Χριστού στα λαϊκά μας έθιμα, σφυρηλατώντας την συνέχεια των εθνικών μας παραδόσεων.
Στην βόρεια Ευρώπη, υπάρχουν παρόμοιες ιστορίες και μύθοι. Συνήθως πιο σκοτεινές από την εκείνους της νότιας Ευρώπης. Οι μεγαλύτερες νύχτες και το Βόρειο Σέλας δημιουργούσαν μια υπερβατολογικά μυσταγωγική ατμόσφαιρα. Στις λαϊκές παραδόσεις του βορρά υπάρχουν γίγαντες του πάγου, νάνοι, ξωτικά, τελόνια και αιμοδιψείς θεοί. Όμως μέσα σε όλο αυτό το σκοτεινό τοπίο, εμφανίζονται και φιγούρες όπου πράττουν με γνώμονα την καλοσύνη, όπως πνεύματα, γκνομς, νίσε, τόμτε και άλλα.
Με την έλευση του Χριστιανισμού πολλά από αυτά τα πλάσματα των αρχέγονων παραδόσεων ξεχάστηκαν ενώ άλλα αναμίχτηκαν με τον Χριστιανισμό, είτε χάνοντας τον αρνητικό χαρακτήρα που είχαν, είτε αλλάζοντας τελείως. Για παράδειγμα ο θεός Όντιν, που άλλοτε μοίραζε δώρα στα παιδιά και άλλοτε τα έτρωγε ανάλογα με τη συμπεριφορά τους, έδωσε τη θέση του στον Άγιο Νικόλαο (Santa Claus) των Καθολικών, όπου είχε μια αρκετά πιο καλοσυνάτη εμφάνιση και συμπεριφορά ενώ τα ξωτικά έγιναν βοηθοί του και όχι άσχημα πλάσματα που ζούσαν στα δάση. Ασφαλώς στα μεσαιωνικά και τα προνεωτερικά χρόνια ο Άγιος Νικόλαος των βόρειων και δυτικών ευρωπαϊκών εθνών διέθετε πολλά από τα γνωρίσματα των παλαιότερων θεών. Ήταν καλοσυνάτος και ευγενικός με τα καλά παιδιά αλλά για τα άτακτα είχε ως συνοδοιπόρο τον μπάρμπα-Μαστίγιο, ο οποίος τα τιμωρούσε με βουρδουλιές.
Όσο περισσότερο, όμως, περνούσαν τα χρόνια και στην ανθρώπινη κοινωνία επικρατούσαν οι ιδέες του Διαφωτισμού και ο νεωτερικός τρόπος ζωής του καπιταλισμού της βιομηχανικής επανάστασης οι άνθρωποι εξαναγκάζονταν να αφομοιώσουν υλιστικά και αγοραία σχήματα ζωής, απομακρυνόμενοι από τις αρχαίες παραδόσεις και πολιτισμούς τους. Ένας σημαντικός παράγοντας αντίστασης στον σύγχρονο κόσμο υπήρξε το κίνημα του Ρομαντισμού. Ο Ρομαντισμός ήταν μια αντίσταση στον καπιταλιστικό νεωτερικό κόσμο στο όνομα αξιών του παρελθόντος. Η ρομαντική ιδεολογία επηρέασε άμεσα και έμμεσα καλλιτέχνες όλων των ρευμάτων και πολλούς πολιτικούς διανοητές ολόκληρης της Ευρώπης. Ο εθνικισμός ήταν ένα από τα πολιτικά του τέκνα. Η επαναφορά των λαϊκών παραδόσεων στο προσκήνιο αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά του αιτήματα, ως απόρροια της πίστης των ρομαντικών στην αξία της συνέχειας των εθνικών παραδόσεων. Αυτές ακόμη οι αργίες καθώς και οι εορτασμοί των Χριστουγέννων επανήλθαν σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, κόντρα στην θέληση της ιδεολογικής ηγεμονίας του φιλελευθερισμού, λόγω της πίεσης που άσκησαν ρομαντικά παραδοσιοκρατικά κινήματα.
Η ρομαντική τεχνοτροπία επηρέασε ολόκληρη την νεώτερη τέχνη. Η Jenny Eugenia Nyström (1854-1946) υπήρξε μια σπουδαία Σουηδή ζωγράφος που εξέφρασε τις ρομαντικές θεματολογικές της επιρροές με ένα διαυγές κλασικότροπο ύφος. Η Nyström είναι μια από τις καλλιτέχνες που επηρέασαν σημαντικά την αισθητική πρόσληψη και το περιεχόμενο των νεώτερων χριστουγεννιάτικων εορτασμών. Με τις ζωγραφιές της διακοσμούσε τις χριστουγεννίατικες κάρτες, όπου τότε ήταν αρκετά δημοφιλείς σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς ο κόσμος τις χρησιμοποιούσε για να ευχηθεί σε φίλους και συγγενείς. Η Nyström συνέδεσε την εικόνα προχριστιανικών σκανδιναβικών θεοτήτων με εκείνη του νεότερου Αγίου-Βασίλη. Χρησιμοποίησε πλάσματα της σκανδιναβικής μυθολογίας σε χριστουγενιάτικα φόντα ως κύριο χαρακτηριστικό της τέχνης της. Ένα εξ αυτών των ξεχασμένων πλασμάτων ήταν και το Νίσε.
Τα Νίσε ήταν πλάσματα που ζούσαν σε στάβλους και αποθήκες των σπιτιών, κυρίως της σουηδικής επαρχίας, όπου η ζωή ήταν συνδεδεμένη με τη γη και ήταν το αγροτικό πνεύμα των προνεωτερικών εποχών. Ήταν πολύ μικρού μεγέθους, γέρικα πλάσματα, με πολλή σωματική δύναμη, τα οποία προστάτευαν την φάρμα από’ το κακό. Τα πλάσματα αυτά συνδέονταν με την παράδοση δώρων στα αγροτικά σπίτια. Όταν η Nyström άρχισε να ζωγραφίζει μια αρχετυπική μορφή Νίσε στις χριστουγεννιάτικες κάρτες που ταξίδευαν ανά τον κόσμο στην συλλογική μνήμη των δυτικών και βόρειων Ευρωπαίων άρχισε να περνά η φιγούρα ενός γενειοφόρου ηλικιωμένου, με χοντρό μάλλινο μανδύα και μπότες, με έλκηθρο που έσερναν κατσίκες ή κοκόρια, να διασχίζει παγωμένες εκτάσεις με τη συντροφιά νάνων για να μοιράσει δώρα στους ανθρώπους. Είναι ακόμη λεπτός και με δέρμα ρυτιδιασμένο και σκούρο. Θα χρειαστεί να περάσει στα χέρια άλλων εικονογράφων ώστε να πάρει την μορφή του παχουλού ροδομάγουλου Άη Βασίλη-Claus. Ωστόσο η πρώιμη εκδοχή του βρίσκεται στα σχέδια της Nyström.
Η Nyström κατάφερε να συνδυάσει και άλλα πλάσματα των αρχαίων παραδόσεων με τα Χριστούγεννα, όπως τα Julbock, γεφυρώνοντας την ενότητα των αρχετυπικών ιδεών που υφίστανται πίσω από τις αφηγήσεις των ευρωπαϊκών παραδόσεων. Το ρομαντικό αίτημα της συνέχειας των αρχαίων, μεσαιωνικών και νεότερων εθνικών πολιτισμών υπηρετήθηκε μέσα από το έργο της εξαιρετικά. Υπό την μορφή μιας ρομαντικής τέχνης ενάντια στον άψυχο, καπιταλιστικό και εθνοκτόνο κόσμο της νεωτερικότητας.
Σχόλια:
Για τον Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο έχει κυκλοφορήσει κάποιο άρθρο η ΦΛΕΦΑΛΟ;
Ανώνυμε υπάρχουν πληροφορίες γιατην πολιτκή σκέψη του Ντ' Ανούτσιο σε αυτό το άρθρο https://flefaloarticles.blogspot.com/2019/04/blog-post.html
2 καλλιτέχνες που μπορώ να προτείνω είναι η γερμανίδα εικαστικός Sulamith Wulfing και ο δημιουργός Jim Shore.
Γενικότερα, για την αισθητική και καλλιτεχνική έκφραση των Χριστουγεννιάτικου/Βόρειου πνεύματος σε ποιες δημοσιεύσεις έχετε αναφερθεί;
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...Εξαρτάται τι εννοείς με την έννοια "Βορείου πνεύματος". Αν αναφέρεσαι μόνο στις παραδόσεις των γερμανικών/σκανδιναβικών λαών δεν έχουμε κάποιο άρθρο που να θυμάμαι τώρα. Γενικά για τα Χριστούγεννα υπάρχουν πολλά άρθρα αν ανατρέξεις στις αναρτήσεις των προηγούμενων ετών κατά τους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο.
Ο Ρομαντισμός έχει καμία σχέση με τον φυλετισμό?
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...Ασφαλώς και έχει. Με τον ρατσιστικό φυλετισμό της "επιστημολογικής" ιεράρχησης των εθνών δεν είχε για πολλά χρόνια. Αλλά κάποιες εκδοχές του πολιτικού Ρομαντισμού απέκτησαν σχέση και με αυτόν, λόγω κάποιων νεορομαντικών ιδεολογικών ζυμώσεων που πραγματοποιήθηκαν στο νεορομαντικό κίνημα σκέψης του 1890.
Ο/Η Ανώνυμος είπε...Μπορείτε να τις απαριθμήσετε ή να γράψετε κάποιο μελλοντικό άρθρο? Δεν γνωρίζω αρκετά καλά τον ρομαντισμό αλλά ο μόνος φυλετιστης ρομαντικός που έχω υπόψιν μου είναι ο Καρλάιλ.
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...Καταρχάς υπάρχει μια ακαδημαϊκή συζήτηση γύρω από τον Χέρντερ. Η έννοια του οργανικού εθνικισμού φαίνεται ότι έχει εκ των πραγμάτων φυλετικό υπόβαθρο. Όταν υποστηρίζει κανείς ότι το έθνος είναι συλλογικός οργανισμός έχει ανοίξει ένα παράθυρο προς τον φυλετισμό, ασχέτως αν ο φυλετισμός αυτός δεν είναι ρατσιστικός. Συνεπώς ολόκληρη η σχολή των ρομαντικών εθνικιστών προϋποθέτει και τον φυλετισμό ανάμεσα στις άλλες ιδέες τους. Το αναλύει ο Στέρνχελ στο "Αντιδιαφωτισμος" αυτό.
Από εκεί και πέρα με φυλετικά σχόλια είναι γεμάτα τα κείμενα του Έντμουντ Μπερκ. Θα βρεις διάσπαρτα και σε άλλους ρομαντικούς διανοητες ή λογοτέχνες. Ιδίως όσο προχωράμε στον 19ο αιώνα και φτάνουμε στις αρχές του 20ου. Στον Μπάροουζ, στον Μάχεν, στο Γεητς, στον Λάβκραφτ, σε πολλούς μεταγενέστερους λογοτέχνες. Σε άλλους με ρατσιστικό σε άλλους χωρίς ρατσιστικό υπόβαθρο.
Για το Παρακμιακό Κίνημα και τον Αισθητισμό το γνώμη έχετε; Απότοκο του ρομαντισμού ή πρόδρομος του μοντερνισμού;
Η Φοιτητική Λέσχη Φανταστικής Λογοτεχνίας είπε...Και τα δύο.. Ανάλογα την περίπτωση του κάθε συγγραφέα. Κάποιοι decadent συγγραφείς ήταν καθαυτό συνέχειες του Ρομαντισμού, ορισμένοι άλλοι ήταν πιο κοντά στα μοντερνιστικά λογοτεχνικά ρεύματα.
Ούτως η άλλως στο καθαρά λογοτεχνικό πεδίο στα μοντερνιστικά κινήματα συγκαταλέγεται συνήθως και ο συμβολισμός. Ο πρώιμος συμβολισμός του Πόε και του Μπωντλαίρ ήταν παιδί του Ρομαντισμού. Ασχέτως μετά αν κύλησε σε πιο "εκσυγχρονισμένα" μοτίβα.
Ο Σφαίρος είπε...Ο όρος "φυλετισμός" έχει στιγματιστεί ως μισανθρωπία (ρατσισμός, racialism). Καλύτερα να χρησιμοποιούνται οι όροι εθνοπλουραλισμός, εθνόσφαιρα και tribalism.
Έχετε αναφερθεί στις πηγές των εθίμων και των μύθων των Χριστουγέννων που ως επί το πλείστον είναι ινδοευρωπαϊκές και αρκετές Βόρειες, Σλαβικές, Yule, Odin & Father Frost αλλά και στις καλλιτεχνικές τους απεικονίσεις από παλαιούς αλλά και σύγχρονους καλλιτέχνες ?
Κυκλοφορούν βιβλία με μύθους και παραμύθια σχετικώς με τους "αγιοβασιλιάτικους" μύθους, αλλά όχι παιδιάστικα?
Επίσης, δυστυχώς, στα ελληνικά μόνον ένα βιβλίο έχει κυκλοφορήσει του Χέρντερ και ένα του Μπερλίν για αυτόν.
Τέτοια άρθρα δεν θυμάμαι για να είναι ειλικρινής. Δεν ξέρω αν θυμούνται οι παλιότεροι στη λέσχη.
Για τις εκδόσεις στα ελληνικά έχεις δίκιο. Υπάρχουν αρκετές στην αγγλική. Λίγη υπομονή και θα έχουμε ελληνικές μεταφράσεις σύντομα.