του Σταμάτη Μαμούτου
Οι καταβολές της ιδέας που θέλει ορισμένους «ξεχωριστούς ανθρώπους», οι οποίοι καθοδηγούμενοι από ένα «θείο πνεύμα» μπορούν να κατευθύνουν την ανθρώπινη ιστορία στα πέρατα των ενοράσεών τους, ανάγονται στα προνεωτερικά χρόνια. Ενδεικτικό παράδειγμα ενός τέτοιου διανοητή, που έγραψε κατά την ιστορική περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης, είναι ο Ισπανός εκπρόσωπος του φιλοσοφικού ρεύματος του κονσεπτισμού, Μπαλτάσαρ Γκρασιάν (1601-1658). Αναφέρομαι στην περίπτωση του Γκρασιάν γιατί υπήρξε ένας από τους διανοητές που, προκειμένου να περιγράψουν τους «ξεχωριστούς άντρες» της ιστορίας, χρησιμοποίησε τον όρο «ήρωες[1]». Ο ίδιος όρος χρησιμοποιήθηκε από μεταγενέστερους διανοητές. Ακόμη και από νεορομαντικούς διανοητές της εποχής του μεσοπολέμου, όπως ο Ιωάννης Συκουτρής (1901-1937)[2]. Ωστόσο, σε αυτό το άρθρο θα σταθώ στον Τόμας Καρλάιλ (1795-1881).
Ο Καρλάιλ αποτέλεσε την πλέον ενδεικτική περίπτωση του πως έγινε αντιληπτός ο ιστορικός ρόλος του «ξεχωριστού ανθρώπου» στους διανοητές του Ρομαντισμού. Σύμφωνα με τον Zeev Sternhell, κανείς Βρετανός του 19ου αιώνα δεν υπέστη στο ίδιο μέτρο με τον Καρλάιλ την επιρροή του Φίχτε, του Γκαίτε και του Νοβάλις, καθώς και του γερμανικού Ρομαντισμού γενικότερα[3]. Έχοντας υιοθετήσει την φιλοσοφική σκέψη του ρομαντικού ιδεαλισμού, ο Καρλάιλ θεώρησε ότι όλοι οι ανθρώπινοι θεσμοί είναι ορατά σύμβολα μιας «εσωτερικής πραγματικότητας» του κόσμου. Αυτή η «εσωτερική πραγματικότητα», σύμφωνα με τον Καρλάιλ, εκφράζει μια αλήθεια των πραγμάτων η οποία βασίζεται σε μια θεία ιεράρχηση. Ο ανθρώπινος βίος, προκειμένου να είναι ουσιαστικός, οφείλει να σεβαστεί αυτή την ένθεη ιεράρχηση και να βασιστεί επάνω της. Αν το πετύχει, θα δημιουργήσει συνθήκες Τάξης στον κόσμο της καθημερινότητας[4].
Ωστόσο, για τον Καρλάιλ, ο Διαφωτισμός και τα ιστορικά του προανακρούσματα διασάλευσαν την εγκαθιδρυμένη στην ανθρώπινη ιστορία Τάξη. Ο Sternhell σημειώνει πως τα σημαντικότερα δοκίμια του Καρλάιλ πραγματεύονται την άρνηση της δημοκρατίας, την περιφρόνηση της αριστοκρατίας που είχε εξαγοραστεί από το χρήμα των αστών, το μίσος για την αμερικανική δημοκρατία, την απέχθεια για τον υλισμό και την εκβιομηχάνιση, καθώς και την πίστη ότι υπάρχουν άνθρωποι που είναι εκ φύσεως δούλοι[5]. Απέναντι στον εξισωτισμό της νεωτερικότητας, ο Καρλάιλ υποστήριξε ότι στέκεται το διαχρονικό πρότυπο του «οδηγού της ιστορίας». Ορισμένοι «ξεχωριστοί άνθρωποι», τους οποίους ο Καρλάιλ ονόμασε «ήρωες», έχουν την έμφυτη ικανότητα να αντιλαμβάνονται τις αρχές της εσωτερικής τάξης του κόσμου. Και το πεπρωμένο τους είναι να την διασφαλίσουν. Αλλά και οι κοινωνίες, στην φυσική τους κατάσταση, αναζητούν αυτούς τους ηγέτες. Οι «ήρωες» είναι στοιχεία της ίδιας της ύπαρξης των κοινωνιών[6]. Και η λατρεία των «ηρώων», η ίδια η ψυχή των κοινωνικών σχέσεων[7].
Οι «ήρωες» του Καρλάιλ είναι απεσταλμένοι του Θεού και μόνον αυτοί, από όλους τους ανθρώπους, βρίσκονται σε απευθείας επαφή με την εσωτερική πραγματικότητα του Σύμπαντος[8]. Αποστολή των «ηρώων» είναι να οδηγούν τον κόσμο σε έναν βίο εναρμονισμένο με την θεία αλήθεια. Κατά το παρελθόν οι «ήρωες» μπορεί να ονομάζονταν θεοί, όπως ο Όντιν, προφήτες, όπως ο Μωάμεθ, ιερείς, όπως ο Λούθηρος, ή ποιητές, όπως ο Σαίξπηρ. Η ιδιότητα δεν έχει σημασία. Είτε είναι προφήτης, είτε ποιητής, κάθε ήρωας, παντού και πάντοτε, στέλνεται σε εμάς για να μας αποκαλύψει [9]τον ιστορικό προορισμό, που είναι συμβατός με το «θείο μυστήριο[10]».
Ο Καρλάιλ, στην πρώτη κιόλας παράγραφο του έργου Οι Ήρωες στη Λατρεία και την Ιστορία, έγραψε τα εξής.
«Θα προσπαθήσωμεν να είπωμεν ολίγα τινά περί των μεγάλων ανδρών, περί του τρόπου της εμφανίσεώς των εν μέσω της κινήσεως του ανθρωπίνου κόσμου, περί της μορφής, ην έσχον εις την ιστορίαν της ανθρωπότητος, περί των ιδεών, ας οι άνθρωποι εμόρφωσαν περί αυτών, περί του έργου, το οποίον συνετέλεσαν. Με άλλας λέξεις θα ομιλήσωμεν περί των ηρώων[11]».
Ωστόσο, όπως σημειώνει ο Sternhell, στην σκέψη του Καρλάιλ η λατρεία του «ήρωα» δεν ανταποκρίνεται μόνο στην έννοια του ιερού[12], ούτε μόνο στην ερμηνεία της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά επίσης και στις απαιτήσεις της κυριαρχίας[13]. Αν ειδωθεί με τους όρους της πολιτικής ανάλυσης ο ρομαντικός μυστικισμός του Καρλάιλ δεν αποτέλεσε έναν απλό αναχρονισμό, αλλά στράφηκε προς το μέλλον[14]. Ο Καρλάιλ ήταν αισιόδοξος ότι η αναρχία που είχε δημιουργήσει η φιλελεύθερη νεωτερικότητα θα υποχωρούσε μόλις τερματιζόταν η υπεροχή της νεωτερικής δημοκρατίας και τα ευρωπαϊκά έθνη προχωρούσαν σε ένα «ηρωικό μοντέλο» πολιτικής διοίκησης[15]. Σύμφωνα με τον Καρλάιλ, η αληθινή αριστοκρατία αποτελεί έμφυτο γνώρισμα μιας φυσιολογικής ανθρώπινης συνείδησης και πηγάζει από την ειλικρινή διάθεση να αποδίδεται τιμή προς τους καλύτερους του ανθρωπίνου είδους. Η ηγεσία είναι απλά καθήκον των καλύτερων. Ο «ήρωας» είναι ο άνθρωπος του πεπρωμένου και αποτελεί υπερφυσική συνθήκη[16].
Ο Sternhell συμπεραίνει ότι τα χαρακτηριστικά που απορρέουν από την αντίληψη του Καρλάιλ για την έννοια της ηγεσίας δημιουργούν τις προϋποθέσεις της νεώτερης δικτατορίας. Επιπλέον εκτιμά ότι ο «ήρωας» του Καρλάιλ αποτελεί την εννοιολογική απαρχή της περίπτωσης, που στην κοινωνιολογική τυπολογία του Μαξ Βέμπερ (1864-1920) ονομάζεται «χαρισματική ηγεσία».
Εντούτοις, όπως συμβαίνει με αρκετές περιπτώσεις ριζοσπαστών συντηρητικών διανοητών του Ρομαντισμού, η σκέψη του Καρλάιλ καταπιάστηκε με θεματικές που, με μια πρώτη ματιά, δεν θα φάνταζαν πιθανές. Καταρχάς αντιλήφθηκε πως, εφόσον το Παλαιό Καθεστώς είχε περιέλθει σε παρακμή, η Γαλλική Επανάσταση αποτελούσε αναπόφευκτο και κοσμοϊστορικό γεγονός. Επιπλέον μπορεί ο Καρλάιλ να μην ήθελε την μεταφορά της εξουσίας, ή μέρους της, σε ένα συλλογικό σώμα, όπως ο λαός. Θεωρούσε, όμως, ότι οι «ήρωες» θα μπορούσαν κάλλιστα να προέρχονται και από τον λαό. Ο ελιτισμός του Καρλάιλ δεν είχε ταξικά χαρακτηριστικά. Μάλιστα, ο Sternhell εκτιμά ότι μάλλον ο Καρλάιλ αισθανόταν εγγύτερα στον λαό από ότι στην αστική τάξη και την αριστοκρατία της εποχής του[17]. Ο «ήρωας» του Καρλάιλ δεν είχε καμιά σχέση με τον ατομικιστή άνθρωπο της φιλελεύθερης πολιτικής θεωρίας. Αντιθέτως, αποτέλεσε οργανικό μέρος της εθνικής συλλογικότητας. Το έθνος και ο λαός παρέμειναν κεντρικά σημεία αναφοράς στην ανάλυση του Καρλάιλ. Ο «ήρωάς» του αποτέλεσε έναν εκλεκτό καρπό τους και όχι κάποια αποκομμένη ύπαρξη.
Μια σημαντική πτυχή της σκέψης του Καρλάιλ ήταν κι εκείνη που αφορούσε τα δικαιώματα της εργατικής τάξης. Στο σημαντικό του δοκίμιο Past and Present αναφέρθηκε στις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης των εργατών και υποστήριξε τους βιομηχανικούς εργάτες, που ήταν υποταγμένοι στην δύναμη του χρήματος[18]. Πρότεινε, επίσης, φιλεργατικές μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση, στα ωράρια εργασίας και στις συνθήκες κατοικίας των εργατών[19]. Αυτές οι θέσεις του Καρλάιλ κατέστησαν τα έργα του ενδιαφέροντα ακόμη και για τους Μαρξ και Ένγκελς. Οι Lowy και Sayre υπογραμμίζουν ότι μεταξύ των ρομαντικών επικριτών της καπιταλιστικής νεωτερικότητας, εκείνος που είχε τη σημαντικότερη επιρροή στην πνευματική διάπλαση του Μαρξ και του Ένγκελς ήταν χωρίς αμφιβολία, ο Τόμας Καρλάιλ[20]. Μάλιστα, ο Ένγκελς είχε αφιερώσει δυο άρθρα, κατά τα έτη 1844 και 1850, προκειμένου να αναγνωρίσει την σημασία των κοινωνικών αναλύσεων του Καρλάιλ[21].
Ασφαλώς ο Καρλάιλ δεν αποτέλεσε επιρροή μόνο για τους κλασικούς σοσιαλιστές. Ενέπνευσε και τους μεταγενέστερους διανοητές του Ρομαντισμού, οι οποίοι επιχείρησαν να συνδέσουν ιδεολογικά τον εθνικιστικό ριζοσπαστικό συντηρητισμό με τον σοσιαλισμό. Δεν πρέπει να διαφύγει της ερευνητικής προσοχής το γεγονός ότι η λύση που πρότεινε ο Καρλάιλ για τα προβλήματα της εργατικής τάξης ήταν ριζικά αντιδημοκρατική.
Σύμφωνα με τον Καρλάιλ η αστική δημοκρατία και η ελεύθερη αγορά ήταν εκείνες που είχαν δημιουργήσει τα προβλήματα στις συνθήκες εργασίας και ζωής της εργατικής τάξης[22]. Ο Καρλάιλ έβλεπε την λύση των προβλημάτων που θεωρούσε ότι δημιούργησε η φιλελεύθερη νεωτερικότητα σε μια ισχυρή εξουσία, που θα δινόταν στον δίκαιο και εξαιρετικό άνδρα, στον ηρωικό οραματιστή[23]. Ο ριζοσπαστικά συντηρητικός προσανατολισμός του τον έκανε προσφιλή σε επιγόνους της πολιτικής σκέψης του Ρομαντισμού. Ένας από αυτούς ήταν και ο Τζων Ράσκιν. Ο Ράσκιν θεωρούσε τον Καρλάιλ ως τον σπουδαιότερο από όλους τους Άγγλους στοχαστές[24]. Η φήμη του Καρλάιλ ως διανοητή απλώθηκε στην Γερμανία, τις Η.Π.Α. και άλλες χώρες, πολύ γρήγορα. Ακόμη και όταν ο Καρλάιλ βρισκόταν στην ζωή[25].
Ασφαλώς, η επιρροή της σκέψης του Καρλάιλ επεκτάθηκε και σε μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους[26]. Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά τον μεσοπόλεμο, ο Αδόλφος Χίτλερ (1889-1945) είχε σε περίοπτη θέση της βιβλιοθήκης του τα έργα του Καρλάιλ[27] και, μάλλον, δεν θα ήταν άτοπο να υποθέσουμε ότι άντλησε επιρροές από το ερμηνευτικό σχήμα του «ήρωα», προκειμένου να συνθέσει και να εφαρμόσει την δική του εκδοχή της «αρχής του ηγέτη» (Führerprinzip).
Πάντως εκείνο το συμπέρασμα που δεν πρέπει να μας διαφύγει, όσον αφορά το δίπολο Καρλάιλ-Χίτλερ, είναι ότι ο πρώτος στο Οι Ήρωες στη Λατρεία και την Ιστορία περιέγραψε -μέσω ενός σχήματος που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ως «τυπολογικό χαρακτήρα του ημιτελούς ήρωα»- με εντυπωσιακή ακρίβεια μια ιστορική διαδρομή που θα όφειλε να αποφύγει ο δεύτερος. Ο Καρλάιλ εστίασε στην περίπτωση του Ναπολέοντα, αναλύοντας τις ιστορικές προοπτικές του «ημιτελούς ήρωα».
Σύμφωνα με τον Καρλάιλ, ο Ναπολέοντας υπήρξε ένας από τους «ξεχωριστούς, μεγάλους άντρες» της ιστορίας. Ένα πρόσωπο που η μοίρα προίκισε με τα γνωρίσματα της τυπολογίας του «ήρωα». Όπως έγραψε χαρακτηριστικά: «Ο Ναπολέων υπήρξε μία ebauche, εν αλάξευτον σκιαγράφημα, ουδέποτε τερματισθέν. Και πράγματι ποιος μέγας ανήρ δεν είναι τοιούτος[28];» Ωστόσο, ο Καρλάιλ διέγνωσε στο Ναπολέοντα την εξής αδυναμία. Ως προσωπικότητα δεν κατάφερε να αποκρυσταλλώσει τα «ηρωικά» στοιχεία, με τα οποία η μοίρα τον είχε προικίσει, σε έναν στιβαρό χαρακτήρα. Κατά τον Καρλάιλ ο Ναπολέοντας δεν ήταν ικανός να βλέπει τα πράγματα με τη διαυγή ματιά ενός «ημίθεου» και παρασύρθηκε, από ασυγκράτητο εγωισμό, σε κρίσεις λανθασμένες και επιλογές που ήταν εξωπραγματικές. Συνέπεια αυτής της αδυναμίας του ήταν να μην αναχθεί σε αυτό που προοριζόταν να γίνει, δηλαδή σε «ήρωα». Ούτε ασφαλώς και να εκπληρώσει την ιστορική του αποστολή.
«Αχ! εγκαταλήφθη εις πάρα πολύ ακατέργαστον κατάστασιν[29]» έγραψε σχεδόν θρηνητικά ο Καρλάιλ για τον Ναπολέοντα και περιέγραψε την μικρή, τελικά, συνεισφορά του στην ιστορική εξέλιξη των πραγμάτων, με την εξής λογοτεχνική περιγραφή:
«Τι ήτο λοιπόν το έργον του Ναπολέοντος παρά το θορυβόν του. Κεραυνός μακρόθεν εκτοξευθείσης πυρίτιδος, φλοξ πεδιάδος ξηρών ερεικών. Επί μίαν ώραν το Σύμπαν ολόκληρον φαίνεται περιελισσόμενον υπό καπνού και φλογών, αλλά μόνον επί μίαν ώραν. Το πυρ σταματά και το Σύμπαν με τα παλαιά βουνά του και τα ποτάμια του, με τα’ άστρα του εκεί ‘πάνω και το φιλικόν του έδαφος εδώ κάτω εξακολουθεί να υπάρχει[30]».
Ασφαλώς η πυκνή παρουσία βιβλίων του Καρλάιλ στην βιβλιοθήκη του Χίτλερ, όπως προανέφερα, μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ο τρόπος με τον οποίο εννοιολόγησε, αλλά και εξέφρασε, ο Χίτλερ την έννοια της «χαρισματικής ηγεσίας», οφείλει αρκετά στον Βρετανό ρομαντικό διανοητή. Ωστόσο, η ιδιότυπη σχέση των δυο αντρών δεν σταματά εκεί. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Χίτλερ, ως ιστορική περίπτωση, εκπλήρωσε με ακρίβεια την τυπολογία του «ατελούς ήρωα», που εμπνεύστηκε ο Καρλάιλ και περιέγραψε στο πρόσωπο του Ναπολέοντα. Αν και το καλύτερο για τον ίδιο θα ήταν να το είχε αποφύγει.
Σε ότι αφορά την Ελλάδα, η θεωρία του Καρλάιλ έφτασε αναμεμιγμένη με μεταγενέστερα στοιχεία της σκέψης του νεορομαντικού ανορθολογισμού. Η πλέον ξεκάθαρη επιρροή της ανιχνεύεται στο έργο του Ίωνος Δραγούμη (1878-1920). Αλλά αυτό είναι θέμα ενός μελλοντικού άρθρου.
[1] Μπαλτάσαρ Γκρασιάν, Ο Ήρωας, μετάφραση Φίλιππος Δρακονταειδής, Εστία, Αθήνα 2005. Το εν λόγω βιβλίο αποτελεί ενδεικτικό της σκέψης του Γκρασιάν αναφορικά με το θέμα του «ήρωα» και παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για το φιλοσοφικό ρεύμα των κονσεπτιστών. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τον κονσεπτισμό ως ένα ρεύμα των τελών του 16ου και του πρώτου μισού του 17ου αιώνα, το οποίο αναπτύχθηκε στην Ισπανία. Οι κονσεπτιστές υιοθετούσαν μια αριστοκρατική αντίληψη των πραγμάτων και θεωρούσαν ότι η πνευματικότητα αποτελεί προνόμιο ορισμένων μόνο ανθρώπων. Ωστόσο, το προνόμιο αυτό δεν είναι αμετακίνητο αλλά διατηρείται με την πνευματική οξύτητα και την λεπτή σκέψη, οι οποίες οφείλουν να εκφράζονται με ασυνήθιστους τρόπους και μορφές. Η γλώσσα αποτέλεσε κεντρικό σημείο της αντίληψης των κονσεπτιστών, οι οποίοι βάσισαν τον φιλοσοφικό στοχασμό τους σε φιλολογικά θεμέλια. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής στις σελίδες 30 και 31, «το ιδανικό του τέλειου οπαδού του κονσεπτισμού θα ήταν να αντιστοιχεί μια ιδέα σε μια λέξη και κάθε λέξη να είναι αρωγός περισσότερων νοημάτων». Ο Γκρασιάν πρότεινε διάφορες συνταγές χρήσης του λόγου, προκειμένου να αναδειχθεί το πνεύμα. Στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας παρουσίασε την εκδοχή του για τους τρεις πυλώνες της κοινωνίας στα έργα Ο Ήρωας (1637), Ο Πολιτικός (1640) και Ο καλός Καγαθός (1646) .
[2] ΙΩΑΝΝΟΥ ΣΥΚΟΥΤΡΗ, φιλοσοφία της ζωής, ηρωϊκός τρόπος ζωής, Ελεύθερη Σκέψις, Αθήνα 1980.
[3] ZEEV STERNHELL, Ο ΑΝΤΙ-ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ. ΑΠΟ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ, μτφ. Άννα Καρακατσούλη, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2009, σελ 324.
[4] Ο.π. σελ. 334.
[5] Ο.π. σελ.326.
[6] Ο.π. σελ. 334.
[7] Ο.π.
[8] Ο.π. σελ. 335.
[9] Ο.π.
[10] Ο.π.
[11] Θωμά Καρλάιλ, Οι Ήρωες, μτφ. Ανδρέας Γ. Δαλέζιος, Γ.Ι. Bασιλείου, Αθήναι 1924, σελ. 5.
[12] ZEEV STERNHELL, Ο ΑΝΤΙ-ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ. ΑΠΟ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ, μτφ. Άννα Καρακατσούλη, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2009, σελ. 337.
[13].Ο.π.
[14] Ο.π. σελ. 326.
[15] Ο.π. σελ. 334.
[16] Ο.π. σελ. 337.
[17] Ο.π. σελ. 333.
[18] Ο.π. σελ. 338.
[19] Ο.π. σελ. 341.
[20] Michael Lowy-Robert Sayre, ΈΞΕΓΕΡΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ, Ο Ρομαντισμός στους Αντίποδες της Νεωτερικότητας, Β ΕΚΔΟΣΗ, μτφ Δέσποινα Καββαδία, ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ/ΔΟΚΙΜΙΑ 9, Αθήνα 1999, σελ. 202.
[21] Ο.π. σελ. 202-203.
[22] ZEEV STERNHELL, Ο ΑΝΤΙ-ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ. ΑΠΟ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ, μτφ. Άννα Καρακατσούλη, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2009, σελ. 339.
[23] Ο.π. σελ. 341.
[24] Michael Lowy-Robert Sayre, ΈΞΕΓΕΡΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ, Ο Ρομαντισμός στους Αντίποδες της Νεωτερικότητας, Β ΕΚΔΟΣΗ, μτφ Δέσποινα Καββαδία, ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ/ΔΟΚΙΜΙΑ 9, Αθήνα 1999, σελ. 268.
[25] ZEEV STERNHELL, Ο ΑΝΤΙ-ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ. ΑΠΟ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ ΩΣ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ, μτφ. Άννα Καρακατσούλη, ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2009, σελ. 324.
[26] Ο.π. σελ. 332
[27] ΤIMOTHY W. RYBACK, Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ: ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΣΑΝ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ, μτφ Ιωάννα Κονταξάκη, Πατάκης, Αθήνα 2011, σελίδες 338, 340, 341, 345-349, 351-352 και 361.
[28] Θωμά Καρλάιλ, Οι Ήρωες, μτφ. Ανδρέας Γ. Δαλέζιος, Γ.Ι. Bασιλείου, Αθήναι 1924, σελ. 281.
[29] Ο.π.
[30] Ο.π. σελ. 280.
