του Southman
«A wizard is never late, Frodo Baggins. Nor is he early. He arrives precisely when he means to». Η πολύ γνωστή φράση του Γκάνταλφ από τον «Άρχοντα των Δακτυλιδιών» είναι αυτή που ταιριάζει στο νέο βιβλίο των Εκδόσεων Κλέος, το οποίο κυκλοφόρησε στις αρχές Δεκεμβρίου. Ούτε άργησε, ούτε ήρθε νωρίτερα. Ήρθε ακριβώς την κατάλληλη στιγμή που επρόκειτο να έρθει, στην αρχή του μήνα των Χριστουγέννων, του πιο μαγικού μήνα, του μήνα που μιλάει στην παιδική ψυχή και ξυπνάει σε όλους τις αναμνήσεις μιας εποχής πιο όμορφης, πιο ξέγνοιαστης, πιο αληθινής.
Το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να παρομοιαστεί με έναν σάκο με δώρα, σαν αυτόν του Αγίου Βασίλη, γιατί δεν περιέχει ένα μόνο κείμενο με έναν θεματικό άξονα κι έναν τρόπο γραφής, αλλά πολλά διαφορετικά κείμενα με ένα κοινό χαρακτηριστικό: την εξερεύνηση της σημασίας των παιδικών παιχνιδιών μέσα στο ιδεολογικό οικοδόμημα του παραδοσιοκρατικού Ρομαντισμού. Αν και η επιστήμη της προσχολικής αγωγής εξάγει το συμπέρασμα ότι τα παιδικά παιχνίδια είναι πολύ σημαντικά για την νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών από μικρή ηλικία, ο Ρομαντισμός, που δεν είναι επιστήμη αλλά κοσμοθέαση, προχωράει ακόμα παραπέρα. Για τον Ρομαντικό άνθρωπο, το παιδικό παιχνίδι είναι μια άγκυρα, μια σύνδεση με τα παιδικά χρόνια, με τις καθαρές αξίες και την ακόμα πιο καθαρή ψυχή, που η φιλελεύθερη νεωτερικότητα έχει με κάθε τρόπο προσπαθήσει να συνθλίψει για να μετατρέψει τους ανθρώπους από άτομα σε καταναλωτές.
Το βιβλίο ξεκινάει με την εισαγωγή – δοκίμιο του Σταμάτη Μαμούτου, που θέτει το πλαίσιο και τονίζει την σημασία του παιδικού παιχνιδιού για το Ρομαντισμό. Ο Σταμάτης αναφέρεται στον Μπωντλαίρ και στα αντιδιαφωτιστικά χαρακτηριστικά του έργου του, στο πώς περιέγραψε τα συμπτώματα παρακμής της εποχής του που μοιάζουν απίστευτα με τα αντίστοιχα συμπτώματα της εποχής μας (θα μπορούσα να πω ότι ο Μπωντλαίρ, μέσα στην ποιητική διορατικότητά του στο κείμενο του που επιλέγει ο Σταμάτης, περιγράφει επακριβώς, σε μια φράση, το OnlyFans εν έτει 1859) και στην παιδικότητα την οποία ο μεγάλος Γάλλος αντιλαμβανόταν ως κινητήρια δύναμη της φαντασίας, (με την φαντασία, ασφαλώς, σύμφωνα με τους ρομαντικούς να είναι η κινητήριος δύναμη των πάντων, η ανώτερη τέχνη και μορφή σκέψης).
Ακολουθεί το δοκίμιο του Μπωντλαίρ «Η Ηθική του Παιχνιδιού», σε μετάφραση της Εύας Παναγιωτοπούλου, μέσα στο οποίο ξετυλίγεται όλη η ομορφιά και το συναίσθημα που το παιχνίδι δημιουργεί στο παιδί. Ο Γάλλος ποιητής και φιλόσοφος παρακινεί όχι μόνο τα παιδιά να παίζουν με τα παιχνίδια τους, -με τα μικρά, τα μεγάλα, τα περισσότερο ή λιγότερο φανταχτερά-, αλλά και τους μεγάλους να μην χάσουν ποτέ την σύνδεσή που είχαν με τα παιδικά τους παιχνίδια. Για τον Μπωντλαίρ, τα παιχνίδια είναι η πρώτη μύηση των παιδιών όχι μόνο στην φαντασία και την τέχνη, αλλά στην ίδια την πραγματικότητα, στην οποία μέσω της φαντασίας που ανέπτυξαν παίζοντας καλούνται να ανταπεξέλθουν. Οτιδήποτε μπορεί να γίνει παιχνίδι αν εξάπτει αρκετά τη φαντασία και το παιχνίδι δεν μπορεί και δεν πρέπει να είναι «πολυτέλεια», ούτε να φυλάσσεται και να «προστατεύεται» επειδή είναι καλό ή ακριβό. Αλλά ό,τι περισσότερο γράψω δεν θα μπορέσω να αποδώσω τις υψηλές σκέψεις του σπουδαίου ποιητή, οπότε σας καλώ να το μελετήσετε μόνοι σας και να στοχαστείτε πάνω σε αυτό.
Ακολουθούν έξι υπέροχα μικρά κείμενα του Sun Knight, μιας σημαντικής μορφής της ρομαντικής διανόησης για την Ελλάδα, που αφορούν παιχνίδια καθοριστικά για την παιδική του ηλικία. Έξι κείμενα γεμάτα συναίσθημα, απτά παραδείγματα του πώς το καλό παιχνίδι αποτελεί πηγή πραγματικής και άδολης χαράς και πλάθει χαρακτήρες που μένουν αναλλοίωτοι στο χρόνο. Πρέπει να ομολογήσω ότι το πρώτο κείμενο, στο οποίο ο Sun Knight περιγράφει την συλλογή από παιχνίδια που διατηρεί μέχρι σήμερα ως συλλέκτης και ερευνητής, μου δημιούργησε πολύ έντονα την ανάγκη να σκεφτώ τρόπους για να δημιουργήσω και εγώ κάτι αντίστοιχο, έναν «ιερό χώρο» με αντικείμενα που καθόρισαν την παιδική μου ηλικία. Ένα προσωπικό μουσείο αναμνήσεων.
Το βιβλίο συμπληρώνουν τέσσερα διηγήματα του Σταμάτη Μαμούτου με κοινό άξονα τα παιχνίδια και την καθαρή παιδική ματιά. Μια παιδική ματιά που με την αθωότητά της μπορεί να βλέπει κόσμους χαμένους για τους μεγάλους, αν αυτοί δεν έχουν κατορθώσει να διατηρήσουν την αιώνια παιδικότητα, αν δεν έχουν κρατήσει μέσα στην ψυχή τους το παιδί που υπήρξαν. Σε νοσταλγικό τόνο, ο Σταμάτης πλάθει τέσσερα μαγικά επεισόδια, που περιστρέφονται γύρω από παιδικά παιχνίδια και τις δικές του προσωπικές αναμνήσεις από αυτά, ενώνοντάς τα με τις φιλοσοφικές και αισθητικές αρχές του Ρομαντισμού.
Αν και τα διηγήματα του Σταμάτη είναι κατά βάση πρωτοπρόσωπη αφήγηση από την πλευρά ενός ενήλικου, οι πραγματικοί πρωταγωνιστές είναι το παιδί που κρύβει μέσα του και κάποιοι άλλοι που δεν θα αποκαλύψω (δεν θα κάνω spoiler όπως αρέσκονται να λένε σήμερα οι οπαδοί της σύγχρονης, κενής περιεχομένου «Ποπ Κουλτούρας»), οι οποίοι μέσα από τα λόγια τους εκφράζουν αιώνιες αλήθειες τις οποίες η σύγχρονη κοινωνία «που έχει περάσει Διαφωτισμό» κατά το κοινώς λεγόμενο, θέλει να μας κάνει να ξεχάσουμε, ξεριζώνοντας το παιδί από την ψυχή μας. Προσωπικά θεωρώ αριστούργημα το δεύτερο διήγημα του Σταμάτη («Κένταυρος») και εντυπωσιακά διηγήματα φιλοσοφικής φαντασίας τα «Κάστρα και Πολιορκητές» (περιλαμβάνει μια πολύ δυνατή σκηνή με αφήγηση μεσαιωνικής μάχης) και «Τέσσερις ήρωες» (εδώ φαίνονται και οι αρχές της πολιτικής σκέψης του Σταμάτη). Τέλος, το υπέροχο διήγημα με το ποδοσφαιράκι θα μπορούσε εύκολα να γίνει επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς Black Mirror.
Όλος ο τόμος συνέχεται από αυτό που ο Σταμάτης περιγράφει στην εισαγωγή του ως «δοκιμιακή ποίηση», μια μορφή γραφής που μόνο η Ρομαντική ψυχή μπορεί να υπηρετήσει στην ολότητά της και που συγχέει τα όρια μεταξύ λογοτεχνίας και δοκιμίου, δίνοντας λογοτεχνικά στοιχεία στο δοκίμιο και δοκιμιακά στοιχεία στη λογοτεχνία. Είναι μια μορφή γραφής που εδώ και αιώνες έχουν υπηρετήσει οι μεγάλοι συγγραφείς και διανοητές που τάχθηκαν με το μέρος του Ρομαντισμού, ηθελημένα, για να αποδώσουν την ποιητικότητα της ψυχής μαζί με την επιχειρηματολογία της διανόησης και να εξυψώσουν τα κείμενά τους, από απλά άρθρα ή ιστορίες, σε αιώνια μνημεία λόγου και σκέψης.
Το βιβλίο «Η Ηθική του Παιχνιδιού» αποτελεί μια πολύ σημαντική προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία, πέρα από την λογοτεχνική του ποιότητα και για την ιδεολογική του αξία, γιατί περιστρέφεται γύρω από μια από τις βασικές αρχές του πολιτικού Ρομαντισμού, την Αιώνια Παιδικότητα. Η Αιώνια Παιδικότητα δεν μας καλεί να φερόμαστε σαν παιδιά, ούτε να εγκαταλείψουμε τις ευθύνες της καθημερινότητας (αντιθέτως, ο Ρομαντισμός προτάσσει την ευθύνη του προσώπου για την επιβίωση και ευημερία της κοινωνίας που ζει). Μας καλεί να μην ξεχάσουμε το παιδί που ήμασταν, να το κρατήσουμε στην ψυχή μας και να είμαστε πάντα σε επαφή μαζί του. Σε αντάλλαγμα αυτό το παιδί θα μας ανοίξει την πόρτα σε κόσμους που οι άλλοι, οι «μεγάλοι», δεν βλέπουν και θα μας κρατήσει «νέους», με καθαρή ματιά και όραμα, θα δώσει την ευκαιρία να κάνουμε πάντα «παρέα» με τους παιδικούς μας ήρωες σαν να ήταν μαζί μας και θα μας προστατέψει από την ασχήμια και την τοξικότητα της σύγχρονης εποχής. Αυτή η «σύγχρονη εποχή», η «νεωτερικότητα», μόνο το καθαρό, αγνό, συναισθηματικό εσωτερικό παιδί, φοβάται στην πραγματικότητα. Ας της δώσουμε λόγους για να το φοβάται!
Σχόλια:
Παντως για την Συρια τωρα, ακουστηκε οτι ενας στρατηγος του Ασαντ "περασε" στην αλλη μερια, μαλλον λαδωθηκε (?), κανοντας ενα μινι πραξικοπημα που ειχε ως αποτελεσμα την προελαση των τουρκοτζιχαντιστων.... το επισης παραξενο ειναι οτι οι τουρκοτζιχαντιστες ηταν καλα ενημερωμενοι και εφοδιασμενοι με drones, τα οποια εχουν αλλαξει την μορφη του πολεμου, με αποτελεσμα την πολυ γρηγορη προελαση τους χωρις σχεδον να πεσει τουφεκια.....
Το πιο παραξενο ειναι οτι Ρωσοι και Ιρανοι δεν προεβαλαν καθολου αντισταση και απο οτι φαινεται παιζεται συνενοηση σε υψηλο επιπεδο..... τωρα βεβαια ακουμε οτι οι τουρκοτζιχαντιστες θα πανε εναντιον των Κουρδων..... που μαλλον κατα τη γνωμη μου σημαινει, οτι στηθηκε ολο αυτο το θεατρο για να πεσει η Τουρκια στην παγιδα που την φερνει εναντια στους Κουρδους (και ΗΠΑ), εναντια στο Ισραηλ, και εναντια στους εναπομειναντες υποστηρικτες τους.....
Υπαρχει περιπτωση να αφησουν οι ΗΠΑ και το Ισραηλ να παρει τη μεριδα του λεοντος απο τα πετρελαια και αερια της νοτ..αν μεσογειου η Τουρκια;;;; Προσωπικα δεν το νομιζω.... αρα ειμαστε εν αναμονη νεου "γεωπολιτικου εργου" που θα παιχτει προσεχως στις οθονες μας.... τον πρωταγωνιστη θα τον παιξει η Τουρκια και θα ειναι δραμα....
Μακαρι η χωρα μας να μην μπλεχτει καθολου σε αυτο το "εργο" που ετοιμαζουν....
Σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό η Ρωσία και το Ιράν δέχτηκαν ένα τεράστιο γεωπολιτικό χτύπημα για να αφήσουν την Τουρκία να πέσει στην παγίδα του Ισραήλ. Τύφλα να έχει ο σουρεαλιστής σκηνοθέτης Λιντς με τις αναλύσεις του Μάζη, Αντινατοϊκέ. Ας σοβαρευτούμε κάποτε.
Τουρκία και Ισραήλ συνεργάζονται εν μέσω τοπικού ανταγωνισμού. Αυτό θα συνεχίσουν να κάνουν. Το Ισραήλ δεν έχει ανάγκη την μεγάλη γεωγραφική επέκταση. Η αυτοκρατορία του είναι οι ΗΠΑ. Χρειάζεται μόνο τον στρατιωτικό έλεγχο συγκεκριμένων γεωγραφικών σημείων.
Η Τουρκία αντιθέτως χρειάζεται γεωγραφική επέκταση λόγω του εθνοϊστορικού της υπόβαθρου και της γεωπολιτικής της προοπτικής, προκειμένου να γίνει μια αυτόνομη περιφερειακή δύναμη.
Είναι μοιρασμένη η πίτα. Ακόμη και αν υπάρξουν τριβές Τουρκίας και Ισραήλ στα ατύπως αναδυόμενα κοινά σύνορα (των συριακών εδαφών), είναι διαφορετικό αυτό το πεδίο από το Αιγαίο. Δεν συνεπάγεται ότι θα έχει η Ελλάδα κάποιο κέρδος ή ότι το Ισραήλ θα βοηθήσει την Ελλάδα, όπως βλακωδώς υποστηρίζουν οι Μάζηδο-στόκο-τραμπικοί. Είναι κωμικοτραγικές αυτές οι αναλύσεις.
Στην τελική αν ετοιμάζουν διάλυση της Τουρκίας η Ελλάδα θα έπρεπε να έχει εμπλοκή, ρε αντινατοϊκέ. Για να αποκομίσει όφελος. Αφού βλέπεις διάλυση της Τουρκίας, γιατί να μείνουμε εμείς στην απέξω;
Άστο φίλε. Μακριά από το νεοεθνικιστικό δίκτυο των τραμπο-πουτινο-ισραηλινών. Πρόκειται για ένα ακόμη, ημιπαρανοϊκό ιδεολογικά, επικοινωνιακό τέχνασμα της ελλαδικής άκρας Δεξιάς, χωρίς κανένα υπόβαθρο σοβαρότητας. Το κακό είναι ότι μέσω του Μάζη απέκτησε ακαδημαϊκό υπόβαθρο. Κάποτε περιοριζόταν σε φυλλάδες τύπου Στόχου. Τώρα έγινε και ακαδημαϊκή γεωπολιτική προσέγγιση.
Είμαστε στην χώρα που η δυνητική σοβαρότητα ενός υποθετικού εθνικιστικού χώρου δέχεται ανηλεές πετροβόλημα από την εβραιοαμερικανική πρακτόρικη σκοπιμότητα.
"Παππούδες του χώρου", ποτέ δεν είναι αργά να μορφωθείτε. Υπάρχουν σεμινάρια, υπάρχουν ακόμη και τρόποι να εισαχθεί κανείς στην τριτοβάθμια εκπαίδευση (το ανοιχτό πανεπιστήμιο ευτυχώς υπάρχει με ένα ενδιαφέρον τμήμα ελληνικής ιστορίας και ελληνικού πολιτισμού, που είναι προσαρμοσμένο ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι). Ακόμη και τρίμηνα ή δίμηνα σεμινάρια σε ΚΕΚ που μαθαίνουν σε σπουδαστές μικρά κομμάτια της αλυσίδας γραφιστικής-εκδόσεων-εκτυπώσεων βιβλίων, μοντάζ και δημιουργία βίντεο κλιπ, εικονογράφηση, καλλιτεχνική τυπογράφηση και πολλά άλλα ενδιαφέροντα πεδία (τα οποία είναι χρήσιμα και για την πολιτική μάχη). Ξεκολλήστε κάποτε από την κυπατζήδικη λογική ότι όλα πρέπει να έρθουν από κάπου ψηλά, από κάποια μυστική οργάνωση κλπ. Εμείς στήνουμε το κίνημα. Αν μείνετε στην αμορφωσιά ή στον ερασιτεχνισμό, οι παθογένειες θα συνεχιστούν και θα συνεχίσουν κάποιοι να ψάχνουν θεωρητικούς δανικούς από τη Δεξιά ή την Αριστερά, οι οποίοι κάποτε μπορεί να δηλώσουν και πατριώτες.
Φοβερή και η βίβλιοκριτική σου Southman! Προφανώς, εάν δεν γινόταν αναφορά και στο LOTR δεν θα «έδενε» το άρθρο. Στο τέλος θα βλέπουμε τα βιβλία του καθηγητή και στον ύπνο μας. Χα χα!!
Μια γενική συμβουλή είναι χρήσιμη για όλους μας. Μην κάνει κανείς το λάθος να πιστέψει σε γιανναράδικες αντιλήψεις του τύπου "υπάρχει κάτι αποκλειστικά ελληνικό". Αυτό ισχύει για την κουλτούρα, την εθνική μας παράδοση και για άλλα πεδία. Για την ιστορία των ιδεών δεν ισχύει. Αν δεν γνωρίζουμε α) νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία των ιδεών (η ελληνική είναι απλά μια ακόμη τοπική αντανάκλασή της) β) νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία και γ)νεότερη ελληνική ιστορία, για να δούμε πώς συμπλέκονται αυτά τα τρία και να καταλάβουμε τι συμβαίνει, τα αποτελέσματα θα είναι αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τόσα χρόνια.
Καλό Δωδεκαήμερο και καλή Νέα Χρονιά!!! Καλοτάξιδο το νέο βιβλίο (το βρήκα στο βιβλιοπωλείο της 3ης φωτογραφίας)!!
Μια γενική συμβουλή είναι χρήσιμη για όλους μας. Μην κάνει κανείς το λάθος να πιστέψει σε γιανναράδικες αντιλήψεις του τύπου "υπάρχει κάτι αποκλειστικά ελληνικό". Αυτό ισχύει για την κουλτούρα, την εθνική μας παράδοση και για άλλα πεδία. Για την ιστορία των ιδεών δεν ισχύει. Αν δεν γνωρίζουμε α) νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία των ιδεών (η ελληνική είναι απλά μια ακόμη τοπική αντανάκλασή της) β) νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία και γ)νεότερη ελληνική ιστορία, για να δούμε πώς συμπλέκονται αυτά τα τρία και να καταλάβουμε τι συμβαίνει, τα αποτελέσματα θα είναι αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τόσα χρόνια.
Ὁ Γιανναρὰς δὲν ἔχει ὑποστηρίξει πουθενά - ἐξ ὅσων γνωρίζω - ὅτι ὑπῆρξε κάτι ἀποκλειστικὰ ἑλληνικὸ στὴν νεότερη ἱστορία τῶν ἰδεῶν. Αὐτὸ ποὺ ἔχει ὑποστηρίξει εἶναι ἡ διαχρονία ἑνὸς ἑλληνικοῦ πολιτισμικοῦ προτύπου - τρόπο τὸν ὀνομάζει ὁ Γιανναράς - ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα μέχρι περίπου τὴν γένεση τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους. Μὲ φιλοσοφικοὺς ὅρους, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Γιανναρὰς θεωρεῖ θεμέλιο ἑνὸς πολιτισμοῦ την γνωσιοθεωρία (τὸν τρόπο ἐπαλήθευσης τῆς γνώσης) καὶ ὄχι τὴν ὀντολογία (ἐρώτημα περὶ τοῦ ὑπαρκτοῦ). Ἡ ὀντολογία μπορεῖ νὰ ἀλλάξει χωρὶς νὰ ἀλλάξει ἡ γνωσιοθεωρία, καὶ αὐτὸ θεωρεῖ ὅτι ἔγινε τόσο στὴν ἑλληνικὴ ὅσο καὶ στὴν δυτικὴ περίπτωση. Σὲ πολιτισμικὸ ἐπίπεδο, ἡ συνέχεια στοὺς Ἕλληνες ὑπάρχει κατὰ Γιανναρὰ ἐπειδὴ ἡ ἀλήθεια ταυτίζεται μὲ τὴν μετοχή/τὸ κοινωνεῖν. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὴν Δύση, μόνο ποὺ ἐκεῖ ἡ ἀλήθεια νοεῖται ὡς ἀτομικὸ γεγονός, adaequatio rei et intellectus (ὑπάρχουν καὶ ἄλλες παράμετροι προφανῶς ὅπως ἡ ἀντιδιαστολὴ προσώπου καὶ ἀτόμου, βασικὴ στὸ γιανναρικὸ ἔργο. Λεπτομέρειες μποροῦν νὰ δοθοῦν, ἀλλὰ αὐτὰ ἀξίζουν ὁλόκληρα ἄρθρα).
Στὰ δύο ἱστορικά του, θὰ λέγαμε, βιβλία παρουσιάζεται ἡ σύγκρουση μεταξὺ τῶν δύο κόσμων: Στὸ Ἡ Εὐρώπη γεννήθηκε ἀπὸ τὸ Σχίσμα περιγράφεται ἡ γένεση καὶ ἡ διαφορὰ τῶν δύο αὐτῶν τρόπων. Ὅπως μαρτυρεῖ καὶ ὁ τίτλος, ὁ Γιανναρὰς θεωρεῖ πὼς ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὑπάρχουν κάποιες βασικὲς προκείμενες στὸ κάθε "παράδειγμα", τὰ ρεύματα ποὺ γεννιοῦνται στὴν Δύση δὲν μποροῦν νὰ ξεφύγουν ἀπὸ αὐτές τις προκείμενες, ἀκόμη καὶ ἂν εἶναι ἐκ διαμέτρου ἀντίθετα. Κομμουνισμὸς καὶ Καπιταλισμὸς θεωροῦνται δύο ὄψεις τοῦ ἰδίου νομίσματος, ἀφοῦ ἔχουν κοινὴ μήτρα τὸν Ἱστορικὸ Ὑλισμό, ὁ ὀρθολογισμὸς καὶ ὁ ἐμπειρισμὸς δὲν ξεφεύγουν ἀπὸ τὴν κοινὴ προτεραιότητα στὴν ἀτομικὴ διάνοια, παρὰ τὶς ριζικὲς διαφορές τους. Στὸ Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴν Νεότερη Ἔλλαδα, ἔργο χρονικὰ προγενέστερο τοῦ πρώτου, διερευνᾶ τὴν κρίση αὐτοσυνειδησίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ περίπου ἀπὸ τὴν Ἅλωση ὡς τὶς μέρες μας σὰν ἐσωτερική μας πάλη.
Γιατί ἔγραψα τὸ μήνυμα: Ἀκριβῶς ἐπειδὴ δὲν ἔχει μελετηθεῖ ἐπαρκῶς ὁ Γιανναράς, συμβαίνουν συχνὰ ἁπλουστεύσεις τοῦ τύπου "ὁ Γιανναρὰς εἶναι ἀντιδυτικὸς" (βασικὴ κατηγορία ἀπὸ θεολογικοὺς μάλιστα κύκλους). Ἡ κατηγορία αὐτὴ προσβάλλει τὴν μνήμη ἑνὸς ἀνθρώπου ποὺ προσπάθησε νὰ διαλεχθεῖ μὲ τὴν Δύση ἔντιμα καὶ ἐπὶ ἴσοις ὅροις, δίχως νὰ μειώνει οὔτε ἐμᾶς, οὔτε καὶ τοὺς ἄλλους. Δὲν μοῦ κάνει βέβαια ἐντύπωση στὸν τόπο ποὺ γνώρισε τὸν Γιανναρὰ ὡς ἐπιφυλλιδογράφο καὶ ὄχι ὡς στοχαστή.
Ποια είναι αυτή η οικουμενικότητα των ελληνικών ιδεών (η διαφορετική, εννοείται, από τον δυτικό κλασικισμό); Μέχρι πού έφτασε η ελληνική οικουμενικότητα (εφόσον την διαβάζουμε όχι με τον τυπικά κλασικιστικό τρόπο);
Μέχρι τα όρια της επιρροής του βυζαντινού βασιλείου, ασφαλώς, πολιτιστικά σπαράγματα του οποίου επιβίωσαν μέσω της εκκλησίας κατά την τουρκοκρατία. Με μια ορθόδοξη αφήγηση της σχολής των πριν τον Κωνσταντίνο Οικονόμο λογίων της εκκλησίας, σε ραφιναρισμένα φιλοσοφικό νεότερο πλαίσιο, έχουμε να κάνουμε. Κάπου στο ενδιάμεσο μπαίνει και ο κοινοτισμός με αριστερίζουσες, ισχνά αντικαπιταλιστικές, αποχρώσεις και να τος ο πολιτικός Γιανναράς.
Το ερώτημα, λοιπόν, είναι αν υπάρχει όντως ως ελληνική ετερότητα με οικουμενιστικές δυνατότητες αυτό το πολιτικό σχήμα που είχε κατά νου. Και ακόμη περισσότερο, πώς ταξινομείται σε σχέση με τις ιδεολογίες που συναντάμε σε όλο τον υπόλοιπο ευρωπαϊκό κόσμο το σχήμα του Γιανναρά; Ήταν πολιτική ανάλυση ή ένα νεφελώδες αναλυτικό σχήμα που ποτέ δεν απέκτησε όντως πολιτική υπόσταση ενώ και τα συμπεράσματα των ερμηνειών του είναι τραβηγμένα από τα μαλλιά;
Τίποτα δεν ήταν. Μια απόπειρα ανάγνωσης και ερμηνείας της ελληνικής ιστορίας με όρους ανακατεμένους (πολιτικούς και φιλοσοφικούς), που αποτελούσε άτυπη συνέχεια της παλιάς λόγιας εκκλησιαστικής παράδοσης. Η οποία, αν εξαιρέσουμε τον Παπουλάκο και κάποιες κινήσεις του 19ου αιώνα, δεν απέκτησε ποτέ πολιτική υπόσταση ή όταν επιχείρησε να το κάνει ήταν καταδικασμένη να εκφράσει το αντίστοιχο της αρχικής δυτικής φιλελεύθερης χριστιανοδημοκρατίας σε μια ελληνική εκδοχή.
Αν τον δούμε με όρους πολιτικής ανάλυσης περίπου αυτό που περιγράφω πιο πάνω ήταν. Αν, όμως, εξετάσουμε και την ιδεολογία της πρώιμης δυτικής χριστιανοδημοκρατίας, θα βρούμε πολλά κοινά. Όχι το στοιχείο της ετερότητας γιατί οι δυτικές εκκλησίες έχουν πανευρωπαϊκή εμβέλεια. Αλλά σίγουρα την επιφύλαξη προς τις πολιτικές δυνάμεις της αγοράς που όμως περιορίζεται σε ρητορικές περί κοινότητας και φιλανθρωπίας, χωρίς να αμφισβητεί την ρίζα του καπιταλιστικού οικονομικού και παραγωγικού μοντέλου. Όταν έγινε πράξη η χριστιανοδημοκρατία (ή παλαιότερα το όντως πιο συντηρητικό Καθολικό Κέντρο) είδαμε τα όριά του. Κομμάτι της ευρύτερης φιλελεύθερης παράταξης έγινε. Στην περίπτωση της Ελλάδα, του Γιανναρά κλπ δεν είχαμε ούτε καν πολιτική εκδίπλωση της αρχικής θεωρίας. Η περίπτωση Νατσιού είναι μια αστεία χοντροκομμένη εκδοχή αυτού του αφηγήματος που μάλλον δεν θα διαρκέσει πολύ ακόμη.
Συμπερασματικά η πολιτική διάσταση της σκέψης του Γιανναρά είναι εντελώς νεφελώδης και σχεδόν "μη πολιτική". Για την πολιτική διάσταση της σκέψης του συζητήσαμε εδώ, όχι για το σύνολο του διανοητικού του συστήματος (αν μπορούμε να υποθέσουμε ότι διαμόρφωσε κάτι τέτοιο). Συνεπώς, μην βγαίνεις εκτός θέματος.
Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα, ἔχει λάβει ὁρισμένες θέσεις ἐπὶ τῆς πολιτικῆς καὶ τῆς οἰκονομίας σὲ βιβλία. Παραπέμπω στὰ Ὀρθὸς Λόγος καὶ Κοινωνικὴ Πρακτικὴ καὶ Τὸ Πραγματικὸ καὶ τὸ Φαντασιῶδες στὴν Πολιτικὴ Οἰκονομία, καθὼς καὶ στὸ Κεφάλαια Πολιτικῆς Θεολογίας. Μιὰ χαρὰ κριτικὴ στὸν Ἱστορικὸ Ὑλισμὸ ὑπάρχει, υἱοθετεῖ μεταξὺ ἄλλων τὴν ἀλλοτρίωση ἀπὸ τὸν πρώιμο Μάρξ, συνομιλεῖ μὲ τὴν Σχολή της Φραγκφούρτης, συνδυάζει τὴν ἀρχή της διαψευσιμότητας τοῦ Πόππερ μὲ τὸν ἀποφατισμό. Ἔχω ὑπ`ὄψιν μου καὶ κάποιες λίγες, διάσπαρτες ἀναφορὲς στὸν Δραγούμη ἀπὸ τὰ νεανικά του κιόλας ἄρθρα, χωρὶς ἰδιαίτερη ἀνάλυση τῆς σκέψης του.
Δὲν γνωρίζω ἂν ἀνήκει στὸ γνωστικό σας πεδίο ἡ κρίση τῶν ὅρων ποὺ χρησιμοποίησε, καθότι χρειάζονται ἀρκετὲς γνώσεις τῆς θεολογίας κυρίως τοῦ 20ου αἰῶνα γιὰ νὰ φανοῦν οἱ ἐπιδράσεις καὶ τὰ τρωτά του σημεῖα, ἀκόμη καὶ στὶς ἱστορικο-πολιτικές του θέσεις. Στά περί Νατσιοῦ, νομίζω ὅτι ἡ σύνδεση με τὸν Ρωμανίδη θὰ ἦταν ἡ πλέον ἀκριβέστερη, αὐτὸς τροφοδότησε τὸ ἀφήγημα περὶ Ρωμηοσύνης μὲ κάποια ἐρείσματα στὴν λαϊκὴ ἐκκλησιαστικότητα, πρὶν αὐτῶν ὁ ἐξ Οἰκονόμων καὶ οἱ Κολλυβάδες, ὅπως σωστὰ ἀναφέρατε. Ὁ Γιανναρᾶς εἶχε καὶ κάποια κριτικὴ στάση καὶ μιὰ ἰδιαίτερη γλῶσσα, καὶ γι`αυτό καὶ δὲν ἔχαιρε ποτὲ ἰδιαίτερης ἐκτίμησης τόσο στόν „χῶρο", ὅσο καὶ στὸ ἐκκλησιαστικὸ περιβάλλον. Μετὰ θάνατον τὸν θυμήθηκαν κάποιοι πρὸς ἄγραν ψήφων καὶ συμπαθειῶν. Μέχρι καὶ ὁ Δρόμος τῆς Ἀριστερᾶς ἦταν πολὺ πιὸ τίμιος - καὶ διαβασμένος!- στὸ ἀφιέρωμά του ἀπὸ τὸν "χῶρο" ποὺ μᾶς τὰ ἔχει κάνει ντόνατ πιθηκίζοντας ἐξ ἀλλοτρίων τὰ ἴδια.
Έχω την εντύπωση ότι προσπάθησε και να τις τεκμηριώσει ιστορικά, χωρίς επιτυχές αποτέλεσμα. Θυμάμαι σε έναν διάλογό του με τον Θ. Βερέμη, όταν το έφερε η συζήτηση, ο Γιανναράς πρότεινε ως οργανωτική εκδοχή της ελληνικής ετερότητας τον κοινοτισμό (δραγουμικό δάνειο, ίσως). Ο Βερέμης του ζήτησε να εξηγήσει αναλυτικότερα τι εννοούσε. Ο Γιανναράς δεν ήταν σε θέση να το κάνει και απλώς δοκίμασε να καταφύγει σε ένα απόσπασμα του Σβορώνου, επικαλούμενος την αυθεντία του. Ο Βερέμης αμφισβήτησε την ορθή ερμηνεία τόσο του Σβορώνου όσο και του Γιανναρά και άρχισε να αναλύει το θέμα υπό το πρίσμα της φιλελεύθερης πολιτικής θεωρίας. Ο Γιανναράς στην ουσία δεν είχε να αντιπροτείνει κάτι όταν η συζήτηση μπήκε στην σφαίρα του καθαρού πολιτικού. Αναμενόμενο.
Η επίκληση του κοινοτισμού στην σκέψη του Γιανναρά -σε εκείνη την συζήτηση τουλάχιστον- ήταν ένα θολό διανοητικό σχήμα στην σφαίρα του ιδεατού. Σε αντίθεση με τον Δραγούμη ο οποίος προσάρμοσε τον κοινοτισμό στην θεωρία της ρομαντικής παραδοσιοκρατίας (δάνειο του Ζαμπέλιου στον μεγαλύτερο βαθμό) και μέσω της ιστορικά αμφιλεγόμενης ρομαντικής επιλεκτικότητας πέτυχε την εφικτή, όσον αφορά την ιστορία των ιδεών, πολιτικοποίηση της συγκεκριμένης ιδέας. Μπορεί αυτό που πρότεινε ο Δραγούμς ως κοινοτισμό να ήταν ελεγχόμενο όσον αφορά την ιστορική του υπόσταση (παρελθόν-επιλεκτικότητα) αλλά ταυτόχρονα ήταν καθαρό ως πολιτική πρόταση (παρόν-ιδεολογία).
Θέση για την πολιτική και την οικονομία είχε πάρει και σε πολλά άρθρα του ο Γιανναράς. Στα περισσότερα μάλλον. Δεν το αμφισβητεί κανείς αυτό. Το ότι υπήρξε πολιτικός διανοητής, υπό την έννοια ότι άρθρωσε μια θεωρία που μπορεί να συνδεθεί με κάποια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία τίθεται υπό βάσιμη αμφισβήτηση. Άλλο πεδίο η η ανάλυση και η κριτική στην υπάρχουσα πολιτική πραγματικότητα από μια, περισσότερο ή λιγότερο, εμφανή σκοπιά (αυτό το είχε ο Γιανναράς) και άλλο η παραγωγή πολιτικής θεωρίας, η εκφορά πολιτικού λόγου σχετιζόμενου με μια ιδεολογία κλπ (αυτά δεν είχε).
Στον "χώρο" δεν έχαιρε εκτίμησης όχι τόσο για την γλώσσα ή το ύφος του. Ο "χώρος" "λειτούργησε" όλα αυτά τα χρόνια μανιχαϊστικά, δογματικά ανόητα, υποπνευματικά. Στελεχώθηκε από ανθρώπους που δεν ήταν σε θέση να διαβάσουν. Ήθελαν απλά να συνθηματολογούν κείμενα που τους παρουσίαζαν οι ταγοί ως αποδεκτά. Κάποιες φορές αγνοούσαν εντελώς την σημασία της θεωρίας. Αρκούνταν στις κραυγές. Αν οποιοδήποτε κείμενο δεν σχετιζόταν με τον Χίτλερ, τον Γιώργη Παπαδόπουλο, τον Ιωαννίδη , άντε και τον Γρίβα, δεν γινόταν δεκτό. Ακόμη και τον Δραγούμη που καπηλεύτηκαν ορισμένοι δεν τον είχαν διαβάσει αναλυτικά. Δοκίμασε να συζητήσεις σήμερα (σήμερα, επαναλαμβάνω) με ανθρώπους που κάνουν εκδηλώσεις μνήμης για τον Ίωνα και ρώτησέ τους δυο απλά βασικά που θα σκεφτείς επί τόπου για τα βιβλία ή την πολιτική του σκέψη. Κι έλα μετά να μου πεις τι σου απάντησαν. Πόσο μάλλον να εστιάσουν σε διανοητές που δεν είχαν ούτε σχέση με τον "χώρο" ούτε καθαρά πολιτικό λόγο, όπως ο Γιανναράς.
